Майстры нашы й скульптары будавалi сьвятынi, каб славiць Бога, школы й дамы для людзей, а не вастрылi зброi, каб пашыраць гвалт i разбой, якi нiколi ня меў асноваў у характары беларуса. Аб абаронныя пiкi й шчыты нашы разьбiвалiся татарскiя орды, крыжацкiя ордэны й маскоўскiя палкi. Трагэдыяй народу нашага было тое, што надта даверлiвы быў да чужынцаў ды занадта вялiкае й шляхотнае меў сэрца. Не спасьцярог у пару, што сiла для абароны межаў сваiх павiнна быць такая-ж моцная, як тая, што мусiла-б быць нарыхтаваная для захопнiцтва.
Iншыя доўга вастрылi свае зубы й прагнулi нашай крывi. За неасьцярожнасьць мы дорага заплацiлi, бо кроў гэта паплыла рэкамi, i вось стагодзьдзямi ўжо ня высыхае акрываўленае рэчышча нашых цярпеньняў. Зямелька наша дарагая ўсеяна сьвятынямi ахвяраў у абароне вольнасьцi - курганамi-магiламi, руiнамi абаронных цьвярдыняў, магiльнымi камянямi. Скарбы нашы народныя спачываюць у музэях, галерэях i банках Масквы, Бэрлiну й Варшавы, а пракляты нашчадак няслаўнага Iвана Грознага й Пятра Першага апляваў i апаганiў пасад Рагнеды й Вiтаўта.
Мы не выхваляемся вялiкiмi цярпеньнямi, бо вялiкi ня той, хто слынны ў перамозе й разбойнiцтве, а плача ў нядолi, а той, хто сьцiплым i велiкадушным патрапiць быць на шчыце свае магутнасьцi ды захавае вернасьць iдэям сваiм i мужнасьць ды вытрываласьць у прадоньнях фiзычных i духовых цярпеньняў. Мы цешымся й ганарымся тым, што нiякiя лiхалецьцi й прылады чужога гвалту над нашым народам ня перарэзалi асноўнай тканiны ягонае жывучасьцi й што сяньня непераможны беларускi арганiзм расьце новымi маладымi парасткамi, якiя ў будучынi выцягнуцца да сонца каронай пышнае вяршынi сярод чужога пустазельля.
Нам варта ўжо раз i назаўсёды навучыцца, што дабрата, вялiкадушнасьць i любоў да iншых маюць сваю меру, асаблiва калi тымi iншымi могуць быць патэнцыяльныя нашы ворагi. Колькi-б даброцi нi мелi мы ў народным сэрцы сваiм, як моцна нi трымалiся-б законаў Валадара Зямнога й Нябеснага, мусiм не забывацца анi на хвiлiну, што знаходзiмся на зямлi й жывём сярод ваўкоў. Пастух ня хвалiць авечак сваiх за тое, што яны, зьбiўшыся ў кучу й не парупiўшыся аб абароне, бездапаможна сочаць, як пражэрлiвыя ваўкi цягаюць жывёлiн зь iхняга статка. Гэтак i Бог не пахвалiць бездапаможных з прычыны iхняе незараднасьцi. Калi на недахоп зараднасьцi ў народзе нашым наракаць не даводзiцца, то трэба адзначыць, што на этапах гiсторыii часта адкiдалi мы ўбок зброю, каб узяцца за ручкi плуга тады, як надыходзiла грозная хмара, а сяньня гаруем цераз меру з прычыны неасьцярожнасьцi ў мiнулым.
Дбайлiва гартаць мусiм бачыны мiнуўшчыны нашай, аналiзаваць-ператрасаць памылкi продкаў, каб не паўтарыць iх цяпер i ў будучынi. Са скарбнiцы людзкой культуры й навукi мусiм здабываць пэрлы й дыяменты ведаў, карыстацца iмi, бесьперапынна шлiфаваць й песьцiць, каб яшчэ ўлепшанымi перадаць наступным нашым пакаленьням.
Не забываймася, што акрамя прысуду Валадара Зямнога й Нябеснага будуць судзiць нас i нашыя нашчадкi. Жыцьцё наша ёсьць адно кароценькае злучво ў ланцугу бязьмежнага часу, й шкадавата трацiць яго на гадоўлю тоўсьценькага сытага жывата цi выключна на памножаньне свайго матэрыяльнага багацьця. Няма нiчога цяжэйшага для разумнага чалавека, як пры адыходзе ў магiлу мучыцца сьведамасьцю, што згнаiў жыцьцё сваё й не прыдбаў у скарбнiцу сямейную й народную нiякага духовага й матэрыяльнага, асаблiва-ж духовага, капiталу. Цяжка таму, хто пападзе ў няволю й хто ведаў вольнасьць, але не лягчэй таму, хто ў няволi родзiцца й якому не даюць расьцi й нармальна разьвiвацца. Ён не пачне капацца ў прычынах, чаму дзед ягоны цi прадзед выпусьцiў з аслабленае рукi меч, а больш парупiцца аб тым, каб памяць продкаў зганiць праклёнамi.
Цяпер, пасьля сусьветнага катаклiзму, людзi й народы капаюцца ў руiнах ды, выцягваючы адтуль галавешкi, стараюцца адгадаць ня толькi прычыны пажару цi ўстанавiць iмёны й вiну падпальнiкаў, але й знайсьцi сьляды памылак, што зрабiў род людзкi, дапусьцiўшы падпальнiкаў да iхняе мэты. Нам больш, чым каму, пакапацца трэба ў папялiшчах ня толькi сусьветнага пажару, але, перадусiм, свайго роднага гнязда, каб распазнаць ды вывучыць крывулi, якiмi вандравалi нашы далейшыя й блiжэйшыя продкi. Адно такiм чынам зможам цяпер i ў будучынi правiльна стаўляць чарговыя вехi на шляху да вызваленьня й дабрабыту народу нашага.
Горкая нядоля шмат чаму нас навучыла, а - найважнейшае - тое, што народ наш вытрывалы й несьмяротны, дарма што апынуўся ў найцяжэйшым i найбольш мулкiм ярме. Адсюль у нас вера, што перад iм ляжыць сьветлы прасьцяг будучынi, а вера гэта - непахiсная. Паколькi сьветласьць будучынi той у вялiкай меры залежыць ад таго, што мы за час жыцьця свайго зробiм цi чаго ня зробiм, то будзем старацца адно, каб Усемагутны прыспорыў нам сiлаў да працы, здароўя, адвагi й вытрываласьцi. А з усiм гэтым ня будуць страшыць нас на шляху нiякiя перашкоды, й нiякай людзкой сiле ня ўдасца ўжо спынiць наш рух да народнага вызваленьня й дабрабыту.
IМГЛIСТЫЯ БЕРАГI
I
Зьзяе ўдзень блакiтнае Мiжземнае мора, пазалочанае сонечнымi праменьнямi. Яно - звычайна спакойнае. Адно лёганькi ветрык-гарэза гойдаецца на грыўках хваляў. Сонца ўглядаецца ў шурпатае люстэрка мiльёнамi кавалкаў золата. Кiнь зрокам навокал мараплава й заўважыш не адзiн статак дэльфiнаў. Гэтыя гулякi пырскаюцца вадою, быццам тыя гладка-падкормленыя парсюкi, выскакваюць над вадою, гоцкаюцца. У iхняй лянiва-павольнай гульнi прасочыш заадно бестурботнасьць i самаўпэўненасьць прыроды, уцеху ўсяго жывога - здаецца, каб наўмысьля пажартаваць зь вечна заклапочанага чалавеку. Маеш уражаньне, што няма ў iх клопатаў аб харчах цi розных сямейных справах. Мо яны належаць да марскiх гультаёў, а мо пажыва сама прыходзiць iм у адкрыты рот?
Калi сонца патоне ў блакiце хваль на захадзе, вада апранаецца ў цёмна-папялясты колер. Тады яшчэ выразьней чуваць, як мараплаў рэжа спакойныя вадзяныя грудзi i як шырокая канава ззаду зьлiваецца голасным плёскатам у гладкую плошчу, пакрытую белаватаю пенай.
Перад Сымонам Спарышом, што любiць замыкацца ў свой собскi сьвет i якi цяпер зноў, абапёршыся на апору на задняй палубе, углядаецца ў дэльфiнаў i тую канаву ззаду мараплава, адчынiўся новы сьвет невядома куды ськiраванай дарогi. Ад аднаго чужога берагу да другога, ад Нэапаля - да Лiверпуля. Так даўно, здаецца, дарога тая пачалася, так шмат прыйшлося рабiць крывуляў, ламаць перашкодаў, блудзiць. Калi-б гэты мараплаў вёз яго на вольную Бацькаўшчыну...
Але цi-ж ён адзiн? На Апэнiнскiм паўабтоку пакiнуў пяць месяцаў маладога жыцьця, адрэзак змаганьня за чужую славу й iнтарэсы. Засталiся там блiзкiя сябры. А колькi-ж было такiх, што, выкiнутыя з Бацькаўшчыны, цераз сiбiрскую тайгу й казахстанскiя стэпы ды афрыканскую спякоту прыйшлi на сонечны бераг i там засталiся спачываць навекi...
