- Камандзер майго адзьдзелу падаў маё прозьвiшча без майго ведама.
- А пасьля вы згадзiлiся?
- А што-ж я меў рабiць?
- Я вас пытаюся, пся косьць! - пачырванеў раптоўна Палiшэўскi, i на твары ў яго зьявiлася нейкая неакрэсьленая грымаса. - Адказвайце на пытаньне!
- Калi ўжо так сталася, дык мусiў згадзiцца.
- Значыцца, вы ахвотнiкам сюды прыехалi?
- Думаю, пане маёр, што гэтага нельга назваць ахвотай, калi чалавека прапануюць безь яго ведама...
- Дык як вы сабе ўяўляеце такую справу? Не маглi стаць да рапарту з просьбай, каб вас пакiнулi ў адзьдзеле, а прыехалi й хочаце давесьцi, што вас прымусам прыслалi? Га? - нэрваваўся маёр.
На буйным твары цяжка было спасьцерагчы такую раптоўную перамену. Адно па голасе Сымон здагадаўся, што тлумачыць Палiшэўскаму аб ягонай абыякавасьцi да школы ня будзе ладу.
- Дык як вы ўрэшце думаеце? Ахвотнiк вы цi з прымусу? - прыпадняўся маёр за сталом. - Няма чагосьцi сярэдняга. Або так, або не. На маю думку, вы ахвотнiк. Хочаце, каб за такога вас уважалi?
- Так ёсьць, пане маёр.
- Адкуль вы з дому?
Сымон назваў мясцовасьць нараджэньня.
- Хто ваш бацька?
- Селянiн.
- Колькi меў зямлi?
- Дванаццаць гэктараў.
"Чорт цябе пабяры, - думаў Спарыш, - яшчэ возьмеш загадаеш, як тыя бальшавiкi, аўтабiяграфiю, пачынаючы ад прапрадзеда, пiсаць". Ужо падымалася правая рука, каб з заклапочаньня пацерабiць патылiцу, але калi хлапец прыпомнiў, дзе знаходзiцца, хутка апусьцiлася.
- Колькi часу вы былi на фронце?
- Тры месяцы.
- З чым ваявалi?
- Зь немцамi, пане маёр.
- Я ня пытаюся, зь кiм, але - якой зброяй, якую функцыю вы выконвалi, пачаў хвалявацца зноў верхнi маёраў падбародак.
- З "п'ятам", пане маёр.
- Гм... можаце iсьцi.
Сымон адсалютаваў i, павольна павярнуўшыся, зрабiў тры крокi ды ўжо браўся за клямку дзьвярэй.
- Спарыш! - гукнуў голас Палiшэўскага.
- Я ёсьць, пане маёр! - адвярнуўся юнак.
- Як то вы паварачваецеся, як тая цяжарная баба! Не можаце вы гэта жывей, рухавей? Помнiце, як вазьму вас на школу, то яйцы вам хутка ўстаўлю, пся косьць!
- Так ёсьць, пане маёр!
- Можаце адыйсьцi.
Сымон хуценька крутануўся на левым абцасе, жвава адсалютаваў i жывенька выскачыў за дзьверы.
- Як вы думаеце? - зьвярнуўся быццам да сьцяны, гледзячы на свежазачыненыя за Сымонам дзверы, Палiшэўскi. Капiтан Баяноўскi аднавiў ранейшае шпацыраваньне ды ўважна зiрнуў у вакно, быццам там намагаючыся знайсьцi адказ на камандзерава пытаньне.
- Здаецца, у яго ў галаве крыху ёсьць, - флегматычна, усё яшчэ жуючы гуму, адказаў, выцягнуўшыся ў крэсьле, Монiк.
- Пане лейтанант, - з уданай паважнасьцю павярнуўся да яго Палiшэўскi, будзьце ласкавы, перастаньце ў маёй прысутнасьцi ў часе службовых гадзiн жаваць гуму. Iншым часам - як сабе хочаце.
- Перапрашаю пана маёра, - спахапiўся бледны лейтанант i, хутка выцягнуўшы зь кiшэнi кавалак туалетнае паперы, паднёс яе да вуснаў, улажыў туды жвачку ды, устаўшы з крэсла, выкiнуў яе ў кошык для сьмецьця.
- Колькi пунктаў атрымаў ён на экзаменах?
- Семдзесят два, - адазваўся Баяноўскi.
- Выглядае, што трэба прыняць. З гэтай нацыянальнасьцю, пся косьць, чалавек чужога ўзгадаваньня... Як вы думаеце, пане капiтан?
- Няма прычынаў, каб адкiнуць.
- А вы, пане лейтанант?
- Варта прыняць.
- Няхай так i будзе, - заключыў Палiшэўскi.
VI
Калi абвешчаны былi вынiкi экзаменаў у школу, аказалася, што тры чалавекi былi адкiнуты. Кандыдаты й раней ведалi, што некага мусiлi адкiнуць, бо на дваццаць чатыры месцы было дваццаць сем кандыдатаў. Двое адкiнутых былi жаўнеры зь Iталii. Яны цэлую вайну былi ў панцырных адзьдзелах. Чулiся моцна пакрыўджанымi. Дарма што колькi разоў спрабавалi абiваць парогi ў Палiшэўскага, камандзер i гаварыць не хацеў. Да таго-ж выказалася хутка, што згодна з загадам брытанскiх уладаў восьмы курс меўся быць апошнiм. Гэткiм чынам адкiнутыя ня мелi надзеi паступiць на дзевяты, бо школа мела быць закрытая. Адзiн з гэтых адкiнутых, што па дарозе з Iталii ў Кэтэрык Кэмп пасябраваў з Сымонам, вельмi яму зайздросьцiў такой удачы, намякаючы ў гутарцы й на тое, што Сымон быў беларусам i яго прынялi, а яго - як паляка, дый, пэўна-ж, зусiм ня горшага, калi ня лепшага, - адкiнулi.
Спарыш ня лiчыў таго за такую вялiкую, як выдавалася паляку, удачу. Наогул быў хлапцом здольным, адылi ягоныя зацiкаўленьнi ў навуцы ня былi ў кiрунку тэхнiчным - больш за ўсё любiў лiтаратуру, гiсторыю, фiлязофiю й мовы. Аднак глубока ўнутры, здавалася, навет падсьведама, ганарыўся тым, што ўдалося на жыцьцёвай дарозе пералезьцi яшчэ адзiн парог, дарма што адчыненыя дзьверы вялi ў цемру. Для яго гэта ўдача, як гаварыў адкiнуты паляк, была яшчэ адным доказам сваёй вартасьцi й разьвiтасьцi, асаблiва-ж калi параўноўваў сябе з тымi спрактыкаванымi ваякамi, бальшыня якiх выводзiлася з панцырных адзiнак. Некаторыя былi падафiцэрамi з доўгiм стажам службы, з грудзьмi, поўнымi медалёў. Яшчэ ў пачатковай i сярэдняй школе Сымон стараўся вучыцца й амаль заўсёды быў першым паводле ацэнак у сваёй клясе. Там меў справу заўсёды з аднагодкамi, значыцца, шансы былi амаль роўныя. Даваўся ўсiм роўны й да гэтага часу невядомы матэрыял да вывучэньня, i адно найбольш здольныя й працавiтыя трымалiся на вярху данае клясы. Тут-жа пры экзаменах былi людзi з усiх пластоў грамадзтва, пачынаючы ад князя Юрыя Радзiвiла (аб iм i iншых будзе мова пазьней), пераходзячы да сынкоў бюракратаў i вайскоўцаў ды канчаючы дзяцьмi сялян. Розьнiлiся й паводле сваiх гадоў, i вайсковых ступеняў, i ваеннае практыкi, i ўзгадаваньня, й навуковага падрыхтаваньня. Былi й людзi з вышэйшай асьветай. Дык у тым i меў Сымон асабiстае задаваленьне, што ня толькi наогул трапiў у школу, але паводле ацэнак апынуўся дзесь усярэдзiне.
Быў гэта чэрвень 1945-га году. Мiмаволi прыбягаў Сымону на думку чэрвень мiнулага году ў Менску. Прыгадвалiся афiцыяльна нераспачатыя заняткi Школы Камандзераў БКА, маладыя, поўныя веры ў сябе й свой народ юнакi, што пазьляталiся былi з усiх куткоў Бацькаўшчыны, каб у будучынi стацца авангардам беларускiх збройных сiл. Як хутка ўсё тое расплылося-разьвеялася, зьмянiлася, шмат чаго спарахнела-спапялiлася, iншае зламалася, а некаторае - самае мацнейшае й пасьля вайны яшчэ больш трывалае й узмоцненае - раськiданае было сяньня па ўсiх кутках Эўропы. Была калiсь для ўсiх адна дарога, ясная й простая, быў кiрунак, было кiраўнiцтва. Сягоньня, год пазьней, стаялi на розных сьцежках, у розных месцах кантынэнту, гукалiся й шукалiся мiжсобку ў чужых джунглях. Адно хiба ў iх засталося супольнае - зьнiч непахiснай любовi да Бацькаўшчыны.
Хоць параўнаньнi й прыгадваньнi мiнулага наводзiлi на Сымона вялiкую журботу, закрадалiся сумлевамi ў душу, напаўнялi горыччу сэрца, ня трацiў надзеi, што неба хутка праясьнiцца. Адплылi ўжо ваенныя хмары, створыцца нейкi паваенны лад i парадак, i што хаця Бацькаўшчына апынулася, як казаў той Чэрчыль, за жалезнай заслонай, усё-ж лягчэй будзе адшукаць сваiх родзiчаў, неяк выкарабкацца з чужога лябiрынту, а там ужо вiдаць будзе, ях i што рабiць. Гэткага моманту праясненьня й чакаў Сымон са сталай надзеяй на лепшую будучыню.
