Кнiга К.Акулы, напiсаная сакавiтым лiтаратурным стылем, авееная глыбокiмi пачуцьцямi й перажываньнямi аўтара ды шырака адсланяючая жахлiвую жыцьцёвую праўду недалёкае мiнуўшчыны, якая сталася балючай трагэдыяй беларускага народу, напэўна знойдзе шырокае кола сваiх чытачоў i энтузiястых, асаблiва сярод былых беларускiх вайскавiкоў, якiя ў кнiзе напаткаюць шмат знаёмага й асабiста iмi перажытага.
Мюнхен, у сьнежнi 1961 г.
Кастусь Акула
Пасьля першых адгалоскаў
Пра раман "Змагарныя дарогi"
Кожнаму аўтару, асаблiва калi праца ягоная паважная тэмай i разьмерам, карцiць ведаць думку чытачоў. У эмiграцыйных абставiнах водгукi й крытыка асаблiва вартасныя, бяручы на ўвагу, што ўмовы для творчасьцi тут цяжкiя й няспрыяльныя. Гэткi ўжо лёс палiтычнага эмiгранта,
Мiнуў ужо блiзка год ад часу, як "Змагарныя дарогi" трапiлi ў рукi чытачоў.
Паводле першых адгалоскаў цяжка мяркаваць яшчэ аб вартасьцi працы, ды хiба-ж аўтару адно выпадала-б сядзець i прыслухоўвацца, як ганяць цi хваляць. I гэты скупы артыкул зьявiўся не з намерам самагратыфiкацыi. Адылi пэўныя рэчы ўжо цяпер уважаю сваiм абавязкам высьветлiць.
Найперш хочацца надзякаваць чытачам, што вусна цi пiсьмова выказалi аб успомненым творы свае думкi. Iхныя выказваньнi зьяўляюцца да гэтага часу адзiным i, бадай, цi не найлепшым баромэтрам, якi ня толькi ў адносiнах да "Змагарных дарог", але ў ладнай меры вымярае наогул ступень лiтаратурнай зацiкаўленасьцi нашага эмiграцыйнага грамадзтва.
Мiмабегам аддаю вялiкае дзякуй усiм супрацоўнiкам "Бацькаўшчыны"* ды iншым добразычлiвым сябрам, што прыйшлi мне на дапамогу пры распаўсюджваньнi кнiгi, зьбiраньнi й складаньнi ахвяраў на пакрыцьцё даўгоў за выданьне яе. Даўгi гэтыя яшчэ адно напалову пакрытыя, i тых, што змаглi-б далей дапамагчы, прасiў-бы гэта зрабiць.
* Газэта беларускае эмiграцыi, што выходзiла з 1947 году ў Мюнхэне.
Да гэтага часу нарабiлi найбольш шуму пераважна моманты палiтычна-вайсковага характару, адлюстраваныя ў кнiзе. На iх i хачу спынiцца.
Зьбiраючы матэрыялы для "Змагарных дарог", у свой час я прасiў шмат каго, каб памаглi iнфармацыямi. Ад часу апошняе вайны сплыло шмат вады. Тое, што тады магло паказацца нам у сьветлых колерах, сяньня выглядае чорным або наадварот. Групавае палiтыканства на эмiграцыi шмат чаго больш зацямнiла, чым высьветлiла. З пэрспэктывы часу лягчэй ацэньваць падзеi, характарызаваць людзей адно тады, калi ёсьць доступ i да людзей, што бралi ў iх удзел, i да архiўных матэрыялаў, ды калi ёсьць умовы да гэтага.
Калi-ж няма такiх перадумоваў, тады ствараецца зусiм адменная i для бальшынi тых, што й жадалi-б такiмi працамi займацца, прост-напрост немагчымая сiтуацыя. Усё гэта добра мне было ведама.
Беручыся за працу над "Змагарнымi дарогамi", давялося разьлiчваць адно на добрую волю людзей, што былi ў вiры беларускiх гiстарычных падзеяў ды маглi больш-менш аб'ектыўна ацэньваць iншых i iнтэрпрэтаваць выпадкi цi навет прыгадваць простыя факты. Шматлiкiя людзi, выказваньнi й iнфармацыi якiх былi нагвалт неабходнымi дзеля аб'ектыўнага асьвятленьня падзеяў, зусiм ня рэагавалi на мае звароты, уважаючы, вiдаць, што, як той казаў: "Вось там нехта зноў носiцца зь нейкiм праектам, зь якога й так выйдзе пшык". Зь iншымi-ж, на вялiкi жаль, навет ня ўдалося ўстанавiць пiсьмовага кантакту. I вось давялося арганiзаваць, ацэньваць, узважваць, перасейваць тое, што было вядома, дый намагацца на гэтай аснове знайсьцi нейкi аб'ектыўны вобраз як характарызаваных падзеяў, так i ўдзельнiкаў iх. Ня ўсюды гэта ўдалося.
Ужо пасьля выхаду кнiгi з водклiкаў прыйшло шмат новага й цiкавага. Гэты новы матэрыял будзе, безумоўна, выкарыстаны некалi пры перапрацоўцы твора для перавыданьня (на вольнай Бацькаўшчыне!). Пакуль-жа тое будзе, ужо цяпер хачу выправiць адну прыкрую памылку, бо ёсьць гэта мой маральны i аўтарскi абавязак.
Празь няведаньне некаторых фактаў i бяз дрэнных заднiх думак у кнiзе зроблена вялiкая крыўда былому камандзеру афiцэрскае школы БКА ў Менску капiтану Ласкутовiчу. На вялiкi жаль, былыя вучнi гэтай школы яшчэ й сяньня маюць дрэнную думку аб капiтане Ласкутовiчы, а я гэты крывы вобраз заслужанага беларускага школьнага працаўнiка, вайскоўца й насамперш вялiкага патрыёта, дзякуючы недастатковым або фальшывым iнфармацыям, замацаваў у сваёй кнiзе.
За гэта прашу капiтана Ласкутовiча мне выбачыць i хачу падаць да ведама высьветленыя факты.
Атрымаўшы загад аб эвакуацыi з Менска, капiтан Ласкутовiч папрасiў капiтана Мiкулу, каб на час пераняў школу, бо сам хацеў заехаць па сям'ю. Мiкула згадзiўся. Не дастаўшы дазволу ад камандуючага БКА на адлучку па сям'ю, Ласкутовiч зьвярнуўся да прэзэдэнта БЦР, якi даў яму дазвол. Ранiцаю 29 чэрвеня капiтан Ласкутовiч, прадставiўшы капiтана Мiкулу кадэтам, разьвiтаўся зь юнакамi.
Ажно 2 лiпеня, пасьля шматлiкiх прыгодаў, ужо разам зь сям'ёю, ён далучыўся да школы ў Вiльнi.
Усюды быў вялiкi хаос. Беларускiя цывiльныя й вайсковыя ўлады ня мелi нiякага кантролю над адступаючымi цывiльнымi й жаўнерамi.
Бачачы гэта ды намагаючыся вярнуць нейкую арганiзаванасьць,капiтан Ласкутовiч наважыўся зьвярнуцца з пэўнымi прапановамi да прэзыдэнта БЦР, што пераездам затрымаўся ў Вiльнi. Найбольш баяўся Ласкутовiч таго, каб гiтлераўцы не паслалi на бойню ня вышкаленых "зялёных" кадэтаў зь ягонае школы. Таму й хацеў адвесьцi iх як найдалей ад фронту.
Якая-ж была рэакцыя Астроўскага? Выслухаўшы камандзера школы, ён выдаў пiсьмовы загад, паводле якога капiтан Ласкутовiч звальняўся з займанага становiшча. Старшы лейтанант К-i быў прызначаны камандзерам школьнае роты, а капiтан Мiкула быў затрыманы пры школе як прадстаўнiк ад БЦР. Паiнфармаваўшы двух апошнiх аб зьменах, капiтан Ласкутовiч усё-ж наважыўся трымацца школы, памагчы юнакам ад'ехаць найдалей ад фронту, каб немцы iх ня кiнулi ў вагонь. Характэрна, што з прычыны нейкага дзiўнага недагляду найбольш зацiкаўленыя асобы (значыцца, самi кадэты) нiчога афiцыйна так i ня ведалi аб зьмене каманды. Вось чаму, калi капiтан Ласкутовiч адлучыўся ад школьнае роты ў Полацку ды разам зь сям'ёй паехаў у Нямеччыну, нехта сказаў, што камандзер школы "змыўся" цi проста "пакiнуў нас". Аж да сяньняшняга часу ў сьведамасьцi шмат каго пануе памылковая думка, нiбыта капiтан Ласкутовiч быў дэзэртырам, што ў сьвятле вышэйсказанага зьяўляецца няпраўдай.
Ня ўсiм ведама, што капiтаны Мiкула й Ласкутовiч, пабачыўшы безгалоўе ў БЦР, былi добра прадыскутавалi i ўстанавiлi агульны кiрунак дзеяньня на будучыню. У iм прадбачвалася арганiзацыя Беларускага войска (не СС цi палiцыi) пад нацыянальным сьцягам, папаўненьне школы БКА й навучаньне афiцэрскiх кадраў, магчымая сувязь з заходнiмi хаўрусьнiкамi й пераход на iхны бок дзеля рэалiзацыi iдэi вызваленьня Бацькаўшчыны. У сьвятле гэтага факта й лягчэй зразумець апiсанае ў "Змагарных дарогах" выступленьне капiтана Мiкулы на канфэрэнцыi ў Эльбiнгу. Будучы там адным са старэйшых беларускiх афiцэраў, не спадзяючыся ад малодшых актыўнай падтрымкi на канфэрэнцыi, ён, мусiць, трымаўся той узгодненай з Ласкутовiчам iдэi.
