УКРАIНЦЫ
Памiнаючы надта-ж ужо далёкую, самую, можна сказаць, сiвую i першапачатную гiстарычную мiнуўшчыну, калi беларускiя князi, ня могучы мiрна ўстанавiць межаў з украiнскiмi княствамi, загадвалi сваiм воям шпурляць пiкамi й адбiвацца шчытамi цi то ў вабароне, цi ў наступе, Бог так наканаваў, што на працягу доўгiх стагодзьдзяў беларускi вязень i нявольнiк бразджэў ланцугамi побач зьняволенага ўкраiнца. Ня дзiва тады, што назоўнiк "брат" у вуснах беларуса здабыў сабе вельмi пачэснае месца побач назоўнiка "украiнец", калi беларус так цi йнакш дзе-небудзь жадае падкрэсьлiць даўно iснуючую й больш навет чым традыцыйную ўжо прыязьнь мiж двума народамi. Так-жа сама й з такой-жа дозай людзкой шчырасьцi наш нацыянальна-сьведамы сусед з паўдня памiнае, падкрэсьлiваючы сваю прыязьнь, жыхара з-над Нёмна, Дзьвiны, Дняпра цi Сожа.
Калi-ж аўтару гэтых радкоў даводзiцца цяпер у лiк тых, што так бязьлiтасна й без найменшага зразуменьня зусiм сьлепа iрвалi кускамi цела нашага народу, улучыць i ймя ўкраiнскiх злачынцаў, дык не таму, каб, успамiнаючы гэтта гiстарычны факт, зьменшыць сярод нашых родзiчаў цi сярод украiнцаў сьведамасьць вялiкае вартасьцi акропленага ахвярнаю крывёю вялiкага капiталу супольнага змаганьня з супольнымi ворагамi ў мiнуласьцi. Непараўнальна шмат больш добрага, чым благога, вяжа беларусаў з украiнцамi й наадварот. Толькi люнатык мог бы даводзiць адваротнае.
Адылi, калi беларус з ваколiцаў Вялiкiх Лукаў, Меншчыны цi якога iншага раёну Беларусi ўспамiнае, што ўкраiнскiя палiцыйныя адзьдзелы дарылi нашае няшчаснае сельскае насельнiцтва не зразуменьнем i прыязьню, а агнём i кулямётным сьвiнцом ды ў акцыi не рабiлi розьнiцы мiж сталiнскiмi злачынцамi й нявiннымi жыхарамi, дык у iмя гiстарычнае праўды, цi хаця-б мiнiмальнае аб'ектыўнасьцi гэтага анiяк нельга тут прамаўчаць.
Няма сумлеву, што ў той час яшчэ толькi разбуральнiкi старой (але гучна ахрысьцiўшыя сябе ўжо будаўнiкамi "новай") Эўропы, фашыстоўскiя злачынцы з Бэрлiну, навет у раньнi час вайны маглi мець дваякiя думкi адносна трапнасьцi ацэны магутнасьцi свайго мiлiтарнага патэнцыялу. Чаму-ж тады ня мелi яны прымянiць у жыцьцё ўжо так уцёртай i выгаднай ды выпрактыкаванай аксiёмы аб забiцьцi адным стрэлам двух зайцаў?
Гiтлераўцы чхалi на тое, дасканала ведаючы, што акцыя ўкраiнскiх палiцыйных адзьдзелаў у Беларусi падважывавала й разбурала вялiкi манумэнт адвечнай дружбы мiж суседнiмi народамi. Iм трэба была грызьня, братабойства, супольная i ўсеагульная разьня й нянавiсьць, каб зьняможаныя ў супольным кровапралiцьцi, спакораныя, зьвязаныя ланцугамi няволi, маглi быць запрэжаныя гэтыя народы ў мулкае ўдушлiвае ярмо тэўтонскага Малоха. А ў той гарачы час заменены ўкраiнцам на пазафрантавой службе жаўнер гiтлераўскага Райху мог заткнуць цi адну шчылiну на асноўным усходнiм фронце?
ВУГОРЦЫ
Вугорскiя карныя адзьдзелы, што, згодна з апавяданьнямi вачавiдцаў, ня толькi ня ўступалi, але часта сваёй прымiтыўнай лютасьцяй i безагляднасьцяй перавышалi шмат iншых чужых карных адзьдзелаў, далiся ў знакi найбольш насельнiцтву Случчыны й Мазыршчыны.
БЕЛАРУСКIЯ ЗБРОЙНЫЯ АДЗЬДЗЕЛЫ
ДАПАМОЖНАЯ ПАЛIЦЫЯ
Беларускi народ калi гаварыў аб палiцыi, то з асаблiвым нясмакам, з агiдаю вымаўляў слова "чорная" (ад чорнай палiцыйнай вопраткi). Пад "чорнай" разумеў ня толькi колер вопраткi, але ўсё самае, можна сказаць, нячыстае, здраднiцкае, хвальшывае, чужое, варожае. Чаму-ж так сталася?
Улетку 1941 года нямецкая армiя здабыла такую блiскучую перамогу над бальшавiкамi, што атрымала амаль даслоўны пераварот у галаве. Гiтлераўцам здалося, што няма на Ўсходзе такой сiлы, якая магла-б iх перамагчы, а таму, ясна, можна зусiм ня лiчыцца й з жыхарствам занятых земляў. Для акупацыi Беларусi была паклiканая палiцыя, адылi яе было замала. Нямецкiя палiцыйныя камэнданты "гэбiтаў" (акругаў) пачалi набор у гэтак званую Дапаможную Палiцыю зь мясцовага жыхарства. Рабiлi яны гэта на прынцыпе добраахвотнага найму й на сваю руку, бязь нiякага паразуменьня цi то зь мясцовымi арганiзацыямi, цi аўтарытэтнымi асобамi зь беларускага актыву.
У Заходняй Беларусi, як мы ўжо вышэй прыгадвалi, проста масава кiнулiся ў палiцыю палякi. Стваралася ўражаньне, што рабiлася гэта зь нейчага загаду. Мiж палякаў было шмат падафiцэраў i наагул людзей, што ведалi вайсковую справу ды часьценька й нямецкую мову. Маса зь iх пiсалася "фольксдойчамi". Хутка яны сталiся перакладчыкамi, улезьлi ў давер гэбiтс-камэндантаў палiцыi, а стаўшыся iхнымi дараднiкамi, фактычна праводзiлi ў жыцьцё палiтыку экстэрмiнацыi беларусаў. У Дапаможную Палiцыю трапiла таксама нямала розных ападкаў грамадзтва, крымiнальнiкаў, агулам гаворачы, рознага элемэнту, што пранюхаў магчымасьцi рабункаў i нажываў за кошт мясцовага насельнiцтва.
Ва Ўсходняй Беларусi ў Дапаможную Палiцыю насамперш хлынулi энкавэдзiстыя, адсталыя ад сваiх адзьдзелаў або проста недабiткi-чырвонаармейцы й злачынцы розных масьцяў i велiчыняў, выпушчаныя з турмаў пасьля прыходу немцаў. Масава пайшлi ў палiцыю й такiя немцы з-над Волгi, што былi людзьмi малой вартасьцi й нiзкай маральнасьцi. Немцы-ж ахвотна iх прыймалi, як сваiх аднапляменцаў. Яны й апанавалi становiшчы камэндантаў палiцыi ў "гэбiтах", стаўшыся найчасьцей дараднiкамi й перакладчыкамi. Немцы хутка апяклiся, бо крымiнальны элемэнт адразу пачаў сябе выяўляць. Пачалiся рэпрэсii. Злачынцаў вылоўлiвалi й сурова каралi - найчасьцей вешалi.
Беларусы спачатку зусiм ухiлялiся ад супрацоўнiцтва з акупантам, але хутка адчынiлiся iм вочы, калi ўбачылi, .што чужы, часта крымiнальны й наагул варожы элемэнт, скарыстаўшы з нагоды, узяў у свае рукi зброю й рабiў больш шкоды, чым самыя гiтлераўцы. Беларуская iнтэлiгенцыя, спачатку рассыпаная й незарганiзаваная, бачачы, як радзеюць ейныя шэрагi, вынiшчаныя рукамi гiтлераўскiх калябарантаў, таксама лiчыла патрэбным шукаць нейкага ратунку. Немцы-ж са свайго боку хутка пераканалiся, што калi ў акупаванай краiне маюць утрымаць парадак i мець добрую апору, то элемэнт, якi спачатку прыйшоў у палiцыю, буў у вялiкай меры да гэтай адказнай службы непрыдатным.
Камандантам палiцыi гораду Менску быў спачатку калiшнi капiтан савецкае армii нейкi Пугачоў, беларус, што зь беларускага Пугача перамянiўся ў маскоўскага Пугачова. Д-р В.Тумаш, першы старшыня гораду Менску пад акупацыяй, у верасьнi 1941 года скантактаваўся з капiтанам Ф.Кушалем i запрапанаваў яму, каб абняў каманду менскае палiцыi. Апошнi, прыгледзеўшыся й запазнаўшыся з палiцыяй, запрапанаваў нямецкаму камандаваньню, каб выбрала больш вартасных людзей зь менскага адзьдзелу й зарганiзавала для iх падафiцэрскую школу. З дапамогаю д-ра Тумаша гэта ўдалося зрабiць. Капiтан Кушаль выбраў у школу сорак маладых беларусаў зь Менску й ваколiцаў. Апрача вайсковых дысцыплiнаў у школе выкладалася беларусаведа й праводзiлася нацыянальная праца. Курс скончыўся ў травенi 1942 году й даў добрыя вынiкi. Ад гэтага часу немцы й пачалi папаўняць дапаможную палiцыю маладым элемэнтам зь беларускае вёскi.
