Ён скончыць свае заўвагi, сказаў ён, падкрэслiўшы яшчэ раз, што добрасуседскiя сувязi iснуюць i будуць iснаваць памiж Фермай Жывёлаў i навакольнымi фермамi. Памiж свiннямi i людзьмi не было i не павiнна быць нiякага сутыкнення iнтарэсаў. Iх аб'ядноўваюць агульнае змаганне i агульныя цяжкасцi. Цi ж не была праблема рабочай сiлы аднолькава важная i для адных i для другiх? I тут было вiдаць, што мiстэр Пiлкiнгтан збiраецца сказаць нейкi старанна падрыхтаваны досцiп, але яго разабрала весялосць i ён не мог вымавiць нi слова. Пасля доўгага змагання са смехам, якi душыў яго, i ад якога ягонае тлустае падбароддзе зрабiлася чырвонае, ён здолеў выцiснуць з сябе: "Вам даводзiцца змагацца з вашымi нiжэйшымi жывёламi, а нам - з нашымi нiжэйшымi класамi!" Увесь стол грымнуў рогатам, а мiстэр Пiлкiнгтан зноў павiншаваў свiнняў з нiзкiмi харчовымi нормамi, даўгiмi працоўнымi днямi i з абсалютнай адсутнасцю разбэшчанасцi, што ён заўважыў на Ферме Жывёлаў.
А цяпер, сказаў ён нарэшце, ён хацеў бы папрасiць усiх устаць i паглядзець, цi ва ўсiх поўныя кубкi.
- Джэнтльмены, - закончыў мiстэр Пiлкiнгтан, - джэнтльмены, я прапаную тост: "За росквiт Фермы Жывёлаў!"
Пачулiся воплескi i тупат ног. Напалеон быў такi задаволены, што абышоў вакол стала, каб бомкнуцца кубкам з мiстэрам Пiлкiнгтанам. Калi воплескi сцiхлi, Напалеон, застаўшыся стаяць, абвясцiў, што таксама хоча сказаць пару слоў.
Як i ўсе Напалеонавы прамовы, гэтая была кароткая i канструктыўная. Ён таксама быў шчаслiвы, што перыяд непаразуменняў скончыўся. Доўгi час хадзiлi чуткi - пушчаныя, як ён меў падставы меркаваць, нейкiм падступным ворагам, нiбыта ў ягоных поглядах i ў поглядах яго калег было нешта шкоднае i нават рэвалюцыйнае. Лiчылася, што яны збiраюцца ўзняць паўстанне сярод жывёлаў на суседнiх фермах. Усё гэта няпраўда! Iх адзiным жаданнем, цяпер i раней, было жыць у мiры i ў нармальных дзелавых зносiнах са сваiмi суседзямi. Гэтая ферма, якую ён мае гонар кантраляваць, дадаў ён, была кааператыўным прадпрыемствам. Правы на валоданне, якiя былi ў ягоных руках, належалi супольна ўсiм свiнням.
Ён не думае, сказаў ён, што яшчэ застаюцца нейкiя падазрэннi, але некаторыя змены ў штодзённым жыццi фермы былi праведзеныя з мэтай выклiкаць яшчэ больш даверу. Дагэтуль жывёлы на ферме мелi дурную звычку звяртацца адно да аднаго "Таварыш". Цяпер гэта будзе забаронена. Была таксама вельмi дзiўная звычка, паходжанне якой невядомае, праходзiць кожную нядзелю ранiцай мiма кныравага чэрапа, прыбiтага да слупа ў садзе. Гэта таксама будзе забаронена, а чэрап ужо спалены. Госцi маглi таксама бачыць зялёны сцяг на флагштоку. Тады яны, мабыць, заўважылi, што на iм ужо болей няма белага капыта i белага рога. Ад гэтага часу гэта будзе проста аднакаляровы зялёны сцяг.
У яго ёсць толькi адна заўвага, сказаў ён, да блiскучай i добрасуседскай прамовы мiстэра Пiлкiнгтана. Мiстэр Пiлкiнгтан увесь час згадваў назву "Ферма Жывёлаў". Вядома ж, ён не мог ведаць - бо ён, Напалеон, толькi цяпер першы раз пра гэта абвяшчае - што назва "Ферма Жывёлаў" ужо адмененая. Цяпер ферма мае называцца "Ферма Мэнар" - гэта была, на яго думку, дакладная i спрадвечная назва.
- Джэнтльмены, - сказаў на заканчэнне Напалеон, - я паўтару той самы тост, толькi ў крыху iншай форме. Напоўнiце да краёў вашыя кубкi. Джэнтльмены, вось мой тост: За росквiт Фермы Мэнар!
Зноў загучалi сардэчныя воплескi, i кубкi выпiлi да дна. Але жывёлам, што глядзелi на ўсё гэга з вулiцы, здалося, што адбылася нейкая дзiўная рэч. Нешта ў свiных тварах змянiлася. Канюшынка пераводзiла цьмяны позiрк з аднаго твару на другi. У некаторых было пяць падбароддзяў, у некаторых чатыры, у iншых тры. Але што ж такое змянiлася? Тады воплескi сцiхлi, застольнiкi зноў узялi ў рукi карты i працягвалi перапыненую гульню. Жывёлы моўчкi пайшлi прэч.
Але, не адышоўшы яшчэ на дваццаць ярдаў, яны раптам спынiлiся. У сядзiбе ўсчаўся крык. Яны кiнулiся назад i зноў зазiрнулi ў вокны. Там, там распачалася зацятая спрэчка - крыкi, удары кулаком аб стол, варожыя позiркi, гнеўныя апраўданнi. Прычынай спрэчкi, як вiдаць, было тое, што Напалеон i мiстэр Пiлкiнгтан адначасова згулялi вiновым тузом.
Дванаццаць галасоў абурана крычалi, i ўсе яны былi падобныя адзiн на аднаго. Цяпер ужо не было пытання, што здарылася са свiнымi тварамi. Жывёлы знадворку пераводзiлi позiрк з свiннi на чалавека, з чалавека на свiнню i зноў з свiннi на чалавека, але было ўжо немагчыма вызначыць, хто быў кiм.
Лiстапад 1943 - Люты 1944
