- Як праехаць на Эджуэр? - спытаў бледны разгублены фурман.
Брат адказаў, што трэба павярнуць налева, i малады чалавек, нават не падзякаваўшы, сцебануў понi.
Брат заўважыў, што будынкi перад iм i фасад тэрасы, якая прымыкала да адной з вiл, што стаялi на другiм баку дарогi, акутаны блакiтнаватай смугой, нiбы iмглою. Мiсiс Элфiнстон раптам ускрыкнула, убачыўшы над дамамi чырвоныя языкi полымя, што ўзляцелi ў ярка-сiняе неба. З хаосу гукаў сталi выдзяляцца галасы, грукат колаў, скрып павозак i дробны стук капытоў. Ярдаў за пяцьдзесят ад скрыжавання вузкая дарога крута загiналася.
- О божа мой! - ускрыкнула мiсiс Элфiнстон. - Куды ж вы нас везяце?
Брат спынiўся.
Вялiкая дарога мела выгляд скразнога шумлiвага людскога патоку, якi iмкнуў на поўнач. Воблака белага пылу, сiяючы ў промнях сонца, падымалася над зямлёю футаў на дваццаць, ахутвала ўсё густой павалокаю i нi на хвiлiну не рассейвалася: конi, пешаходы i калёсы ўсялякiх экiпажаў уздымалi ўсё новыя i новыя клубы.
- Дарогу! - чулiся крыкi. - Дайце дарогу!
Калi наблiжалiся да скрыжавання, iм здавалася, быццам уязджаюць у пылаючы лес; натоўп шумеў, як полымя, а пыл быў пякучы i едкi. Наперадзе гарэла вiла, паддаючы страху, i клубы чорнага дыму слалiся па дарозе.
Мiма прайшлi два мужчыны. Потым якаясьцi жанчына, забруджаная i заплаканая, з цяжкiм пакункам. Невядома чый паляўнiчы сабака, напалоханы i разгублены, зрабiў некалькi кругоў вакол каляскi i збег, калi брат цыкнуў на яго.
Наперадзе, наколькi сягала вока, уся дарога ад Лондана здавалася бурлiвым патокам брудных людзей, якiя штурхалi адзiн аднаго i нiбы кацiлiся памiж двума радамi вiлаў. Каля павароткi дарогi з чорнага людскога месiва выступалi асобныя твары i фiгуры, потым яны праносiлiся мiма i зноў злiвалiся ў скразную масу, амаль пакрытую воблакам пылу.
- Прапусцiце!.. - даносiлiся крыкi. - Дарогу, дарогу!
Рукi тых, хто iшоў ззаду, упiралiся ў пярэднiх. Брат вёў за аброць понi. Падхоплены натоўпам, брат паволi, крок за крокам, прасоўваўся наперад.
У Эджуэры адчувалася хваляванне людзей, у Чок-Фарме была панiка здавалася, што тут чынiцца перасяленне народаў. Цяжка апiсаць гэтыя скопiшчы. Па абочыне дарогi плялiся пешаходы, ратуючыся ад экiпажных калёсаў, сутыкаючыся, спатыкаючыся, падаючы ў канаву.
Павозкi i экiпажы цягнулiся ўшчыльную. Больш шустрыя i нецярплiвыя вырывалiся наперад, прымушаючы пешаходаў цiснуцца да платоў i варотаў вiлаў, якiя стаялi абапал дарогi.
- Хутчэй, хутчэй! - чулiся крыкi. - Дарогу! Яны iдуць!
У адной павозцы стаяў сляпы дзядуля ў мундзiры Армii выратавання. Ён размахваў рукамi са скручанымi пальцамi i крычаў: "Вечнасць, вечнасць!" Ён ахрып, але крычаў так рэзка, што брат яшчэ доўга чуў яго пасля таго, як той схаваўся ў воблаку пылу. Многiя з тых, хто ехаў у экiпажах, без толку сцёбалi коней i лаялi адзiн аднаго; некаторыя сядзелi нерухома, абяздоленыя, разгубленыя; iншыя кусалi рукi ад смагi цi ляжалi ў павозках, бяссiльна выпрастаўшыся. Вочы коней налiлiся кроўю, лейцы былi пакрыты пенаю.
Тут было мноства кебаў, калясак, фургонаў, цялежак, паштовая карэта, павозка зборшчыка смецця з надпiсам "Прыход св. Панкрацiя", вялiкая платформа для дошак, перапоўненая абарванцамi. Кацiлася фура для перавозкi пiва, колы яе былi запырсканы кроўю.
- Дайце дарогу! - раздалiся крыкi. - Дарогу!
- Вечнасць, вечнасць! - даносiлася, як рэха, здалёк.
Тут былi жанчыны, бледныя i сумныя, добра апранутыя, з заплаканымi i зморанымi дзецьмi; дзецi былi ўсе ў пыле, ледзь перастаўлялi ногi. З многiмi жанчынамi iшлi iх мужы, то клапатлiвыя, то зласлiвыя i хмурыя. Тут жа пракладвалi сабе дарогу абарванцы ў выцвiлых цёмных лахманах, з дзiкiмi вачыма; яны гучна крычалi i цынiчна лаялiся. Побач з рослымi рабочымi, якiя энергiчна прабiралiся наперад, цяснiлiся нiкчэмныя растрапаныя людзi, падобныя па вопратцы на клеркаў цi прыказчыкаў; брат убачыў раненага салдата, чыгуначных насiльшчыкаў i якуюсьцi бедную жанчыну ў палiто, накiнутым паверх начной кашулi.
Але, няглядзячы на ўсю разнастайнасць, людзi ў гэтым натоўпе былi нечым падобныя. Усе былi напалоханыя, змучаныя, адчувалася, што ўсiх гонiць страх. Усякi шум наперадзе, на дарозе, спрэчка з-за месца ў павозцы прымушалi ўвесь натоўп паскараць хаду; нават людзi (настолькi напалоханыя i змучаныя, што ў iх падгiналiся каленi), быццам гальванiзаваныя страхам, станавiлiся на iмгненне больш энергiчныя. Гарачыня i пыл стамiлi натоўп. Скура перасохла, губы пачарнелi i патрэскалiся. Усiх мучыла смага, усе стамiлiся, усе выбiлiся з сiлы. Паўсюль чулiся спрэчкi, папрокi, знямоглыя стогны; у большасцi былi хрыплыя i слабыя галасы. Увесь натоўп пастаянна выкрыкваў, як прыпеў:
- Хутчэй, хутчэй! Марсiяне iдуць!
Некаторыя спынялiся i адыходзiлi ў бок ад людскога патоку. Прасёлак, на якiм стаяла каляска, выходзiў на шашу i здаваўся адгалiнаваннем лонданскай дарогi. Яго запаланяў бурны прылiў, натоўп адцясняў сюды больш слабых; пастаяўшы тут i адпачыўшы, яны зноў кiдалiся ў гэты ўдушлiвы паток. Пасярод дарогi ляжаў чалавек з аголенай нагой, перавязанай акрываўленай анучай, i над iм схiлiлiся двое. Шчаслiўчык, у яго знайшлiся сябры.
Маленькi дзядуля, з пастрыжанымi па-ваеннаму вусамi, у брудным чорным фрэнчы, выбраўся, накульгваючы, з той даўкi, сеў на зямлю, зняў чаравiк шкарпэтка была ў крывi, вытрас дробныя каменьчыкi i зноў абуў. Дзяўчынка гадоў васьмi-дзевяцi кiнулася на зямлю каля плота непадалёк ад майго брата i расплакалася:
- Не магу больш iсцi! Не магу!
Брат, ачнуўшыся ад здранцвення, пачаў суцяшаць дзяўчынку, падняў яе i аднёс да мiс Элфiнстон. Дзяўчынка напалохана прыцiхла:
- Элен! - жаласлiва крычала якаясьцi жанчына ў натоўпе. - Элен!
Дзяўчынка раптам вырвалася з рук брата з крыкам: "Мама!"
- Яны iдуць, - сказаў чалавек, якi ехаў верхам на канi па прасёлку.
- Прэч з дарогi, эй вы! - крычаў, прыпадняўшыся на драбiнах, нейкi фурман. Брат убачыў закрытую карэту, якая паварочвала на прасёлак.
Пешаходы расступiлiся, рассоўваючы адзiн аднаго, каб не трапiць пад каня. Брат адвёў понi блiжэй да плота, карэта праехала мiма i спынiлася на павароце. Гэта была карэта з дышлем для пары, але запрэжаны быў толькi адзiн конь.
Брат ледзь убачыў праз воблака пылу, як двое мужчын вынеслi кагосьцi з карэты на белых насiлках i асцярожна паклалi на траву пад прысадамi.
Адзiн з iх падбег да брата.
- Цi ёсць тут дзе-небудзь вада? - спытаў ён. - Ён памiрае, пiць просiць... Гэта лорд Гарык.
- Лорд Гарык? - усклiкнуў брат. - Каронны суддзя?
- Дзе тут вада?
- Можа, у адным з гэтых дамоў ёсць водаправод, - сказаў брат. - У нас вады няма, я баюся запынiць сваiх.
Чалавек пачаў прасоўвацца праз натоўп да варотаў вуглавога дома.
- Наперад! Наперад! - крычалi людзi, напiраючы на яго. - Яны iдуць! Не затрымлiвайце!
