Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка

надабнасці — диалектная форма лит. п атрэбы

атабраў — диалектная форма лит. адабраў

але ткі — разг от але такі

напрасна — диалектная форма, лит. д арма

спрашвае — диалектная форма лит. п ытае

дзелаеш — диалектная форма лит. р обіш

з гары грошы — деньги сразу

ксціцца — диалектная форма лит. х рысціцца

А нех ці, пане д'яблы цэплі! — А няхай цябе, пане, д'яблы возьмуць! — Пусть тебя, пан, черти возьмут!

хутра — диал., лит. футра — шуба

во — лит. вось — вот

маніць — врать, лгать

1. Выпишите сначала предложения в которых именная часть составного сказуемого стоит в именительном, затем в творительном падеже

3 цягам часу Ліда стане яшчэ больш прыгожым горадам («Звязда») Здарэнне было больш недарэчна смешнае, чым крыўднае. (Л. Куляшоў) Шурпатая кара дрэва была цёплай, пахучай. (М. Лынькоў) Саша і Пеця тады яшчэ малыя былі. (І. Шамякін) На гнілую багну з ліхарадкаю пусцім стрэлы светлыя канаў, каб зямля была сухой і гладкаю, каб палескі змрок навек сканаў. (П. Панчанка) Тады нейкімі светлымі рабіліся яе цёмныя вочы, і ўся яна здавалася лёгкай і простай. (М. Паслядовіч) Здавалася, што і хата стала зусім іншая. (І. Шамякін) Яна была і спраўная і працавітая, ды гэта ўсё— не тое. (Я Брыль) Каўрыжка яго прозвішча. (І. Мележ) Усмешка рабіла яго маладзейшым нават за свае васемнаццаць год. (І. Мележ) Быстроў выступіў апошні. (І. Мележ) Поле было бяскрайнім і бязлюдным. (Т. Хадкевіч) Ты жадала, каб я быў харобрым, статным і вучоным. (П. Панчанка)

2. Спишите, подчеркивая сказуемое. Определите, как их можно было бы перевести на русский язык, чтобы сохранить смысл предложения.

Адтуль пачалася была страляні на. Неба дажджліваю хмарай абложана. На жывой касці мяса мусіць нарасці. Ен быў купец. Яго няма дома. Ходзіць ні гола, ні адзета. Чужая хата горшая за ката. Сталіца А нгліі называецца Лондан. Камандзі р прызначыў яго за старшыну. Ен быў за машыніста. Яму было шкада дзядзьку, які ратаваў яго жыццё і быў за бацьку. Мне хацелася б у механікі падацца, ці ў крайнім выпадку за дарожнага майстра. Сам начальнік меўся прыехаць. Сталы былі непрыбраныя. Усе крэслы былі заняты. Чалавек прыкуты цяжкай хваробай да пасцелі. Яна сядзела скамянелая ад жудасці. Ты стаў проста двурушні к. Хлопцы завуцца Уладзік і Шура. Ен быў прыкінуўся хворым. Стрэлачнік памкнуўся быў даць лататы. Сам начальнік меўся прыехаць. Ніякіх асаблівых навін не чуваць было. Былі відаць толькі пні. Мы цябе за разумнага ўважаем. Каўнер у цябе завялікі. Гарнітур быў н ішто, але няспрытна ж вельмі сядзеў.

3. Сравните употребление кратких и полных форм прилагательных и причастий в качестве именной части составного сказуемого. В каких случаях отдается предпочтение кратким формам?

Хай думае лепш, што здароў я і жыў… (М. Танк.) І вы будзьце ўсе здаровы, будзь і ты здароў, дзядок. (Я. Колас) Яна быццам знарок пазбягала яго, станавілася далёкай і недаступнай. (Т. Хадкевіч) Дождж ішоў спорны і цёплы. (7. Шамякін) Лагчына пасярэдзіне была забалочаная (І Мелелс) Голас аднаго з хлопцаў быў вяселы і жартаўлівы (К Чорны) Сто гадоў рос ты, дуб, быў нам дораг і люб (П Броўка) Руды наш стаў дабёр і гладак, аж чуць цягае ўжо азадак (К. Кратва) Ад гора горбіцца бедная маці, і белы свет ей зрабіўся не міл (П Гнанчанка) Пытанне гэта для Саўкі было небяспечнае (Я Колас) Вада была пакрыта перламутравым блескам (3 Бядуля) Здароўе Захара было падарвана гадамі вайны і голадам (П Пестрак) Сталы і столікі былі засланы чыстымі настольнікамі і настольшчкамі (Я Колас) Муры, якія і былі ў ім, асталіся пабітыя гарматамі (К. Чорны) І гэтае вялікае вынаходства так і засталося незаўважаным (Я Маўр) Міхал ідзе туды, на поле, дзе Нёман, выгнуўшыся дужкай, абводзщь лес прыгожай стужкай, але цяпер марозам скован і ад людскіх вачэй захован, і толькі жолаб, нізка ўгнуты, ды лед, ад снегу ветрам здзьмуты, яго дарогу вызначалі (Я Колас)

4. Определите значение следующих фраз путем перевода их на русский язык

Пан Зыгмусь пачаў быў гаварыць, які ён яшчэ мужчына, але не скончыў, бо Алена не хоча яго слухаць, не спыняецца (Я Колас) Спачатку Ганарджыя быў вырашыў ад'ехаць куды нібы на пэўны час, але потым пакінуў пра гэта думаць (Э Самуйленак) 3 разварушанага сена відаць былі ногі (М Лынькоў) У яго тоне чуваць былі кпіны моцнага чалавека над слабейшым (3 Бядуля) Постаць Ігната не растаяла яшчэ ў цемры, і глухія хлюпкія крокі яго чуваць былі выразна (Р Мурашка) Вось як дзед Талаш стаўся атаманам (Я Колас) Што снілася некалі ў снах — праўдзіваю сталася явай (П Глебка) Душны закапцелы барак і штодзеннае тузанне са шпаламі, бярвеннямі сталіся лячэбнщай ад усіх знямог (П Пестрак) Нікому Бушмар ні ў чым не прызнаўся, нават самой Амілі, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная і трывожная (К. Чорны) Поташ быў прыкінуўся хворым (М Паслядовіч) Потым Домна ўзяла патушыла лучыну, каб Віктар ведаў, што ў яе цяпер нікога няма (М Лобан) Абодва ўзбуджаныя, спацелыя, расхрыстаныя, з сякерамі за папружкамі і пугамі ў руках (К Чорны) А ты — я чытаў — запусцелы, зусім занядбаны цяпер (П Панчанка) Заснуў пасёлак анямелы. Д аўно патушаны агні (Я Колас)

Причастия в предложении выполняют роль определения, указывая на время, а также на субъектно объектные отношения, находящие выражение в категории залога В белорусском языке степень употребления причастии действительного и страдательного залогов настоящего и прошедшего времени неодинакова. Следовательно, неодинаково употребительны и причастные обороты — причастия вместе с относящимися к ним словами

В качестве определения наиболее широко употребляются причастия прошедшего времени страдательного Залога, образованные с помощью суффиксов — н -, -т-, -л-, и соответственно обороты с этими причастиями / рад нагружаных фурманак паволі зрушыў, мінуў ганак (Я Колас) 3 нержавеючага сплаву гэты быў жэтон адліты (М Танк) Паблеклыя вочы яе глядзелі на свет з-пад шзк. а насунуіай хусткі, здаецца, зусім абыякава (Я Брыль)

Причастия страдательного залога настоящего времени, образованные с помощью суффиксов — е м-, -ім-, и обороты с ними встречаются главным образом в научных текстах, иногда в газетах, очень редко в художествеиных текстах. Значна палепшылася якасць апрацоўваемай паверхні, павысілася стойкасць інструментаў («Звязда») Чалавек, торапка бег, падганяемы пургой, начнымі сполахамі, глухімі гукамі лесавымі, звярынымі (М Лынькоў) В связи с этим многие считают их вообще не свойственными белорусскому языку, появившимися под влиянием русского языка В о всяком случае рекомендуется избегать их употребления Обычным способом замены таких оборотов является превращение их в определительные придаточные предложения, опускание и подыскивание каких-то синонимических форм Т ак, в примере из «Звязды» можно сказать Значна палепшылася якасць паверхні, якая апрацоўваецца, павысілася стойкасць інструментаў или Значна палепшылася якасць паверхні пры апрацоўцы, павысілася стойкасць інструментаў В случаях, аналогичных другому примеру, иногда употребляются причастия прошедшего времени Например, у А Кулешова:

Родны Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны;

у Я Купалы: Доляй мучаны паганай, след слязой пачнеш. крывіць.

Причастия действительного залога настоящего времени с суффиксами — уч- (-юч-), — ач- (-яч-), а также прошедшего времени с суффиксами — ш-, -ўш- в форме именительного и винительного падежей являются омонимами с деепричастиями Т ак, в предложениях Студэнт, выканаўшы кантрольнае заданне датэрмшова, можа адпачыць. Чалавек, плывучы праз рэчку, не спыняўся формы выканаўшы, плывучы. можно понимать как причастие и как деепричастие В связи с этим причастия чаще всего заменяются определительными придаточными предложениями Чалавек, прыехаўшы з вёскі, спыніўся ў знаёмых — Чалавек, які прыехаў з вёскі, спыніўся ў знаёмых Рабочы, працуючы на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць — Рабочы, які працуе на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць К огда же подобные обороты разумеются как деепричастные, они заменяются обычно придаточными предложениями времени Калі чалавек прыехаў з вёскі, ён спыніўся ў знаёмых. Калі рабочы працуе на гэтым станку, ён некалькі разоў вымушаны адпачываць.