2. Определите, какое значение имеют подчинительные союзы в следующих предложениях (временное, причинное и т. д.).
Калі развіднела, лейтэнант Карпаў выстраіў дывізіён. (І. Шамякін) А як спаць улёгся, думкі мімаволі гаманілі ў сненні хлопчыку аб школе. (Я. Колас) На вялікай прасторы не было відаць нікога, апрача цяляці, якое, заблытаўшы адну нагу ў вяроўку, шалёна скакала. (К. Крапіва) Якая шырокая спі на! Там, дзе канчаецца загар, — белая, белая шыя, як у дзіцяці. (Я. Скрыган) «Ой, галубочкі! Забілі некага!» — загаласілі дзяўчаты і кінуліся кулём туды, адкуль чуўся крык. (Я Колас) Калі абедзве часткі няроўнасці маюць дадатны агульны множнік, то на яго можна падзяліць абедзве часткі няроўнасці. (3 падручніка) Калі глянуць у даль вуліцы, то недалёка ад вёскі, на адселі, відзён з-за каменнай аграды, у бярозах і клёнах, касцёл. (П. Пестрак.) Калі ў свабодзе такой пажывецца, то і за сонца плаціць давядзецца. (Я. Купала) І раз гэта не дазволена цыркулярна, дык і не можна. (К. Крапіва) Гурба стаяў недалёка ад зменшчыка, але за яго спіною, так што той яго не бачыў. (А. Кулакоўскі) Напішу я такую аповесць, хай сівой абрасту барадою. (У. Хадыка) І хоць твор гэты друкавацца не можа, аднак праз яго можна зацікаві цца аўтарам. (К. Чорны) Гэтая размова скора перайшла ў сварку, бо пан Зыгмусь наадрэз адмовіўся падзяліцца бульбай. (Я. Колас) Жыць яму з маладою цяжка таму, што і ёй з ім цяжка. (К. Чорны) Не для таго мы гэту гаворку пачыналі, каб вось так нічым не скончыць. (К. Крапіва) Ён цяпер ішоў гэтак няроўна і нязграбна нейк, што чапляўся, небарак, нагамі за кожную няроўнасць. (К. Чорны) Расказаў я далёка не так складна, як гэта было ўжо склалася ў маёй галаве. (Я. Колас) Я пажыў ужо крыху на свеце, тады як ты, можна сказаць, яшчэ не спрабаваў жыцця. (Ц. Гартны)
3. Спишите, подчеркивая сочинительные союзы одной чертой, а подчинительные — двумя.
Калі трапляецца ў жыцці вам рак, то, каб не каяцца нарэшце, уведайце наперад, дзе у ім смак, тады ужо толькі ешце (К Крапіва) Насцеж вокны і дзверы адчынілі кватэры, запрашаюць бацькоў і дзяцей, што жылі тут раней, каб забраць іх з сабою і рухацца разам з зямлёю ад руінаў і ад успамінаў далей і далей (Л Куляшоў) Тут Ігналя схваціўся, як бы ад цяжкага сну, азірнуўся, — ажно вакол яго стаіць грамада людзей (3 Бядуля) І зоры свецяць, а хіба ж іх паляць''' (М Лынькоў) Прыдзе новы — а мудры — гісторык (Я Купала) Што ш кажы, а жыцце, ужо само па сабе, есць радасць (Я Колас) Хоць зорачка — ды не вячэрняя, і каханачка — ды няверная (М Багдановіч) Хоць не труслівы я дзяціна, але затросся як асіна («Тарас на Парнасе») Вялікая частка зямлі была падзелена на роўныя квадраты, падобна да таго як было зроблена паўвека назад (3 падручніка) Няхай заслала неба хмаркай, а сонца вернецца да нас (Я Колас) Які дзівосны сад квітнеў бы тут, каб рука чалавека адвяла воды горных рэк, што затапляюць нізіну (Э Самуйленак) Той, хто не чуў народнай гаворкі з усім багаццем яе лексікі і фразеалогіі, хто абыякава ставіцца да гэтай найбагацейшай крыніцы, той не зможа стварыць яркіх, паўнакроўных твораў. (К Крапіва)
Урок 8
ОНЕКОТОРЫХ ТИПАХ ПРОСТОГО ПРЕДЛОЖЕНИЯ
Среди различных по структуре простых предложений есть несколько разновидностей, которые весьма специфичны В частности такими являются безличные предложения, образуемые с помощью глаголов чуваць, відаць и некоторых других, типа Чуваць здалёк дажынкавую песню (Я Купала) Пілу цяжэй чуць будзе (К. Чорны) 3 высокага ўзбярэжжа было добра відаць усю пространь балота (Э Самуйленак)
В предложениях подобного типа объект действия обычно выражается винительным падежом имени, а при инфинитиве может быть глагольная связка, которая указывает на будущее или прошедшее время Обычным элементом таких предложений является также поясняющее глагол обстоятельство, выраженное наречием, хотя вполне нормальны и конструкции без обстоятельства, например: Чуваць ігру на скрыпцы (Я Купала) Відаць усю сцяну. Блізка відаць, ды далека дыбаць. В случае наличия отрицания дополнение может выражаться родительным падежом Не, нічога не выходзіць — не відаць Аленкі (Я Колас) Начуйце здаровы вам жа ж свае хаты на адну ноч не будаваць
Семантически тождественными с такими предложениями являются безличные предложения со словами бачна, відно, чутно. Пайсці б пашукаць свайго сына па свету — не бачна і следу (П Панчанка) Яшчэ некалькі хвілін не відно было коней (А Кулакоўскі) Не чутно, як звычайна, аукання ўлесе, толькі дождж шуміць і шуміць (М Лупсякоў) Имеются также безличные предложения, у которых сказуемое выражено качественным прилагательным среднего рода с глагольными связками быць или стаць. У мяне свайго дабра багата. Стала яму лягчэй. Страшна было салдатам.
Близки к этим конструкциям предложения, у которых главный член предложения выражен инфинитивом. До полнение в этом случае может быть в творительном или дательном падеже: Навошта козамі сена травіць? Зары чырванець, а табе здаравець!
В белорусском языке представлены безличные предложения, у которых глагол-сказуемое стоит в З-м лице единственного числа, а дополнение в дательном падеже Мертвым не баліць. Мне муляе. Нам не спіцца. Близки к безличным инфинитивные предложения, у которых главный член выражен независимым инфинитивом, часто с частицей бы (б). Пахадзіць бы ў іх гушчары, так праз месяц, калі яны ўзнімуцца казачным лесам, падыхаць бы тады іх водарам (Я Брыль) Цябе не пазнаць, Антонавіч (І Шамякін) В таких предложениях инфинитив может дополняться указанием на деятеля, название которого стоит в дательном падеже Быць заўседы і ўсюды табе неразлучнай са мной! (П Панчанка)
Сочетание инфинитива и дательного падежа обычно обозначает действие неизбежное или необходимое: Ды толькі дням не дагараць спакоина у сонечным загары, як некалі (М Танк) Неизбежность действия особенно подчеркивается отрицанием не: Старадаўняй Літоўскай Пагоніне разбіць, не спыніць, не стрымаць (М Багдановіч) В форме инфинитивных предложений нередко отдаются приказания: Ехаць заўтра. Ледзь свет (А Куляшоў) Каленіку ісці ўправа ад рэчкі (П Галавач)
Если в таких предложениях употребляется частица бы (б), то они обычно выражают желание выполнить какое-либо деиствие: Спусціць бы і нам свае балот а(Я. Колас) Вось каб яго знайсці!(1. Мележ) На сяўбу прыйсці б дамоў нам. (М. Лужанін)
Необходимо обратить внимание на правильное употребление конструкций типа у мяне ёсць — я маю. На первый взгляд они идентичны по смыслу, ибо обозначают принадлежность ког о- или чего-нибудь. Однако такая синонимичность этих оборотов наблюдается не всегда.
Выражения у мяне ёсць… могут употребляться со связкой ёсць и без нее. При этом они имеют разный смысл. Выражение со связкой обычно обозначает 'лицо чем-то владеет, в его распоряжении что-то имеется'независимо от того, имеется или нет это что-то в данный момент. В таком случае подобные предложения вполне равнозначны выражениям я маю…: У мяне ёсць новыя кнігі.— Я маю новыя кнігі. Выражения без связки не равнозначны выражениям я маю…, ибо они означают актуализованное владение, т. е. эта вещь находится у лица в данный момент. Такие выражения не заменяются на выражения я маю:
У мяне новыя кнігі — книги эти со мной, на них можно взглянуть. У мяне свежыя кветкі — вот они. Замена таких предложений на предложения с оборотом я маю… возможна только в том случае, если существительное в именительном падеже не имеет значения лица: / ў мяне новы веласіпед — 1 я маю новы веласіпед.
Если предмет, названный словоформой в именительном падеже, является неотчуждаемым, т. е. обязательно принадлежит лицу, то предложение, начинающееся с выражения у мяне ёсць…, не имеет смысла: У мяне ёсць твар. Они вполне осмысленны лишь тогда, когда перед таким существительным имеется определение и отсутствует глагольная связка: У яго вясёлы твар.
Предложения этого типа синонимичны также в тех случаях, когда отчуждаемый предмет выражен абстрактными существительными с модальным значением типа жаданне, надзея, думка, просьба: У мяне ёсць жаданне пачытаць. — Я маю жаданне пачытаць. В разговорной речи в таком случае глагольная связка ёсць может опускаться даже при наличии прилагательных: У мяне просьба да вас. У сына гарачае жаданне пачытаць.
