Владимир Орлов - Не гуляйце каля статуi Свабоды (на белорусском языке)

Уладзiмiр Арлоў

Не гуляйце каля статуi Свабоды

У сёмай клясе наш настаўнiк геаграфii стварыў турыстычны гурток. Праграма дзейнасьцi была зразумелая й простая, як абвешчаны Хрушчовым плян пабудовы камунiзму. Увечары мы хадзiлi на таварную станцыю разгружаць вагоны, каб на атрыманыя грошы ўлетку падарожнiчаць. Хадзiла пагудка, што палову нашага заробку кiраўнiк гуртка прысабечыў, але мы не затаiлi на яго крыўды, бо на астатнiя грошы ён павёз нас у Рыгу.

Рыга была маiм першым вялiкiм горадам.

Падчас разгрузкi вагонаў скрыня з бутэлькамi адцiснула нагу майму аднаклясьнiку Вiцю Скрыпкiну, i ён доўга кульгаў. Вiцю перавялi да нас у трэцяй клясе, i мы глядзелi на яго як на дэбiла. Дый хто яшчэ ў нашым уяўленьнi мог вучыцца ў адзiнай у Полацку беларускай школе, якую якраз тады па просьбах працоўных зачынiлi?

З тых часоў Скрыпкiну вечна не шанцавала. У Рызе ён адно пацьвердзiў сваю рэпутацыю няўдатнiка. На экскурсii ў зьвярынец Вiцю найбольш спадабалася лама, што падыйшла да самае агароджы й рахмана глядзела на нас пукатымi вачыма нашага завуча Розы Iзрайлеўны. Адламаўшы дубчык, Скрыпкiн засунуў яго ламе ў наздрыну i задуменна круцiў там, пакуль зьняможаная гэткiм экспэрымэнтам жывёлiна ня чхнула юнаму натуралiсту проста на галаву. У вынiку ў маiм дзёньнiку, дзе я да непрыстойнасьцi цнатлiва прызнаваўся ў каханьнi да аднаклясьнiцы Люды, зьявiўся ляпiдарны запiс: "В зоопарке лама чихнула на Скрипкина".

Але гэта было ня самае моцнае рыскае ўражаньне. Ня самым моцным было й тое, што ў трамваi з мноствам вольных сядзеньняў мяне зь Вiцем прымусiлi падняцца й саступiць месца дзьвюм бабулям, i тое, што вакол гаварылi не па-расейску, як у нас, у Полацку, а на зусiм незразумелай мове (балазе, настаўнiк геаграфii папярэджваў, што ў Латвii жывуць нацыяналiсты).

Наймацнейшым маiм уражаньнем было мора. Плюхаючыся на юрмальскiм плыткаводзьдзi памiж далёкiмi караблямi й блiзкiмi, парослымi хвоямi выдмамi, я злавiў сябе на тым, што пачаў размаўляць зь iм, з морам, i папрасiў у яго зрабiць маё пачуцьцё да аднаклясьнiцы Люды ўзаемным.

Мора не дапамагло, але з таго часу я заўсёды гавару зь iм i чаго-небудзь у яго прашу.

Гэтыя чульлiвыя прыгады спавiваюць мяне ў купэ мiжнароднага цягнiка Менск-Талiн, вядомага яшчэ як "Чайка". За вакном мяняюцца ахайна-халаднаватыя летувiскiя краявiды; сям-там трапечацца на ветры тутэйшы трыкалёр, пад якiм вяртаецца да ўлады цi то понас цi то таварыш Бразаўскас зь ягонай былой кампартыяй i жыве мой сябра гiсторык Гедымiнас, якога днямi ўжо не пусьцiлi ў архiў КГБ.

Пасьля першай дзiцячай вандроўкi рыскiя пеўнi безьлiч разоў сустракалi мяне зь менскiх i полацкiх цягнiкоў i аўтобусаў, i мне здавалася, што нi ў воднага зь iх нi разу ня ўзьнiкла ахвоты зьляцець са свайго сьпiчака й дзюбнуць мяне ў тое месца, дзе сьпiна страчвае сваё годнае найменьне.

Я пiў з бочкi на хутары пад Рыгаю свойскае пiва на латыскае Купальле Лiго i, не шкадуючы нырак, асушаў кухаль за кухлем у рыскiм бары "Zеm оzоlа", а па-наску - "Пад дубам", дзе праводзiў выязное паседжаньне наш загнаны ў падпольле факультэтаўскiм начальствам гiстфакаўскi "Клюб аматараў пiва".

Я слухаў арганныя канцэрты ў Домскiм саборы i слухаў на прыдзьвiнскай эсплянадзе бывалага марака Мiшу, што пад мэлёдыю завойнага шлягеру "Сiнi лён" у выкананьнi Ларысы Мондрус апавядаў мне пра рыскiя падпольныя публiчныя дамы, у адным зь якiх ён, нацягнуўшы нагавiцы, прачытаў суровае маральнае настаўленьне дзяўчу, што кагадзе дзялiла зь iм ложак.

Аднаго разу ў студэнцтве я прымудрыўся зьезьдзiць у Рыгу зайцам. (Грошай хапала толькi на пiражкi й дарогу ў адзiн канец, i я разважыў, што лепей пакiнуць iх на зваротны шлях.) Блукаючы пасьля неспакойнай зайцовай ночы па старым горадзе, я апынуўся каля разнасьцежанага вакна: за iм гралi на пiянiне Шапэна, а на падваконьнi пад аховаю сiямскага ката дымеў вялiкi сiнi кубак з каваю. Ад'яжджаючы ўвечары ў Полацак, я ўпершыню ў жыцьцi ўбачыў хлопца ў белых штанах. Калi праваднiца выцягнула жоўты сьцяжок, ён укленчыў у запляваным тамбуры i апошнi раз абняў сваю дзяўчыну, што заставалася на рыскiм пэроне. З таго часу ў слове Рыга мне чуюцца яшчэ прэлюды Шапэна, пах кавы, кацiнае вуркатаньне й сьмешныя словы закаханага юнака ў белых штанах з чорнымi каленямi.

Я люблю цябе, Рыга, i тое, што я ўжо два гады не хадзiў па тваiх вулках, успрымаецца як нейкая недарэчнасьць.

Я люблю цябе, Рыга, i ў вагонным вакне ўжо плывуць твае пеўнi.

У гэтай Рызе ня граюць за расчыненымi вокнамi Шапэна й ня ставяць на падваконьнi кубкаў са сьвежазваранаю кавай. Рэч, мабыць, ня толькi ў тым, што на двары восень.

Пазамiнулым лiстападам разам зь лiстотаю рыскiх лiпаў i клёнаў з дамоў абляцелi шыльдачкi са старымi назовамi. Вулiца Ленiна ператварылася ў Брывiбас, гэта значыць, Свабоды, а вулiца Кiрава й наогул зрабiлася Элiзабэтас.

Мужчыны ў белых штанах сустракаюцца на гэтых вулiцах значна радзей, чым мяняльныя канторы, дзе за нашыя "зайчыкi", цi, як той казаў, "шышкебiчы", вы не атрымаеце анiводнага латыскага "рэпшыка", а за сотню расейскiх "ленiнак" вам адшпiляць 45 рублiсаў - пражыцьцёвы дзённы мiнiмум беспрытульнага рыскага ката.

Побач са мною йдзе па Элiзабэтас чалавек, iмя якога вядомае з двух бакоў беларуска-латыскае мяжы. Гэта мастак Вячка Целеш, таму няма нiчога дзiўнага, што неўзабаве мы апынемся ў Вячкавай майстэрнi на Брывiбас, дзе на мальбэрце пачаты партрэт Зоськi Верас.

Раней на прытульнае Целешава гарышча, зь якога беларусы мелi выхад да мора, паказваў рукою бронзавы правадыр. Цяпер Лукiча прыбралi, затое - каб мастаку не было маркотна - зьявiўся сын колiшняга гаспадара дома, якi выцягнуў адпаведныя паперы й запатрабаваў за арэнду трыста на месяц, прычым ня рублiсаў, а даляраў.

Ад гэткае навiны робiцца нiякавата нават мне, госьцю, што трымае ў адной руцэ кiлiшак, а ў другой - крыло вэнджанай курыцы. Што ўжо казаць пра гаспадара, якi звычайнае гарышча, дзе марцавалi рыскiя каты, ператварыў у атэлье, вартае Манмартру й Манпарнасу.

На добры лад гэтыя трыста даляраў павiнна было б узяць на сябе Мiнiстэрства культуры РБ. У Вячкавай майстэрнi перавярнулася добрая палова нашага Саюзу мастакоў i чвэртка Саюзу пiсьменьнiкаў. Зь яе вакна бачылi вежачку на даху суседняга дома Ўладзiмер Караткевiч i Рыгор Барадулiн, Стафанiя Станюта й Павал Дубашынскi.

Калi ў Мiнiстэрства няма грошай на майстэрню, дзе апрача музаў зьбiраюцца на свае паседжаньнi сябры беларускага культурнага таварыства ў Рызе "Сьвiтанак", няхай купляе на рынку коцiка-скарбонку й пачне зьбiраць СКВ хоць на Целешаву Кнiгу гасьцей. Ужо сёньня гэты фалiянт у брунатным пераплёце дасьць фору шмат якiм зборам твораў. Ня буду стамляць iмёнамi народных i заслужаных (афiцыйна й не), вядомых i невядомых (накшталт аўтаркi сьцiплага запiсу "Вячку я считаю мужчиной"), жывых i адляцелых у вечны вырай, дзе iх таксама грэе ўспамiн пра рыскае гарышча.

Адных вершаў тут хопiць на самавiты зборнiк - ад просьценькiх спробаў зарыфмаваць "Целеш" - "келiх" да выведзеных цьвёрдай рукою Караткевiча амаль клясычных радкоў:

З майстэрнi мiлай пана Вячкi

Паўзьлi мы ледзь не на карачках.

I дух наш ледзь трымаўся ў целе,

Калi дамоў пусьцiў нас Целеш.

Настальгiю па былых часiнах, калi спадар Лецка яшчэ не ўзначальваў беларусаў сьвету дый усе мы жылi лёгка й бесклапотна, абуджаюць радкi ахвярнага песьняра Целешавага Парнасу С.Панiзьнiка:

Хто нi быў у майстра Вячкi!

I лiцьвiнкi, i палячкi

Заключалi творчы пакт.

Вось вам ню, а вось вам акт...

Свой хацеў пакiнуць ген

Лецка, той, якi - Яўген...

О tеmроrа, о mоrеs!

Пакiдаючы мяне нанач у майстэрнi, гаспадар раiць не хадзiць на вечаровы шпацыр. Найлепей бавiць рэшту вечара тэт-а-тэт зь ягонай найбагацейшаю ў сьвеце калекцыяй беларускiх паштовых картак. (Выдавецтва "Беларусь" ня мае сродкаў на выданьне ягонай кнiгi "Гарады Беларусi на старых паштоўках", i Вячка спадзяецца на фундатараў.) У тым разе, калi я засумую над карткамi, маю адзiноту можа разьвеяць чэрап на палiцы. Перахапiўшы мой позiрк, гаспадар кажа, што некаторыя з начлежнiкаў i нават (што ўжо зусiм недаравальна) зь дзеячоў нацыянальнага адраджэньня прыкрывалi чэрап газэцiнай, хоць ён, Вячка, i папярэджваў, што гэты знойдзены археолягамi чэрап насiла на сваiх плячох простая беларуская жанчына аднекуль з-пад Ваўкавыску.

Карацей кажучы, чым бадзяцца па сталiчных вулках, лепей пасядзець з чэрапам беларускай жанчыны. Днямi каля манумэнту Свабоды абрабавалi самога амэрыканскага пасла, якi, мабыць, вырашыў сустрэцца з латыскiм народам.

Я, дзякаваць Богу, не пасол, шмат у мяне не нарабуеш, а таму я заходжу ў густа сьпiсаны кiрылiцаю лiфт i празь дзесяць хвiлiнаў у чаканьнi магчымых экспрапрыяцыяў наблiжаюся да статуi Свабоды. Мяне займае адзiн iстотны аспэкт нацыянальнага пытаньня. А менавiта: цi лягчэй разьвiтвацца з грашыма, калi злодзеi гавораць з табой на тваёй мове?

Рабаўнiкоў на прыцемных цэнтральных вулiцах з выключанай рэклямаю пакуль не вiдаць, як, зрэшты, амаль не вiдаць i верагодных ахвяраў. Мабыць, i адныя, i другiя яшчэ сядзяць ва ўтульных рыскiх кавярнях. Пералiчыўшы свае цэлыя рублiсы, я вырашаю таксама неадкладна заняць месца за столiкам. Мяне чакае жорсткае расчараваньне. Кавярняў процьма, але ўсе яны, за выключэньнем пары валютовых, ужо зачыненыя, хоць на гадзiньнiку яшчэ бяз чвэрцi восем. Напэўна, скончылася кава, а магчыма - наведнiкi. Грэючы душу астатняй надзеяй, кiруюся ў знакамiтыя "12 крэслаў" каля Домскага сабора. "12 крэслаў" на замку, перададзены вернiкам сабор - таксама.