Алесь Аркуш - Прысуд валадара (на белорусском языке)

Алесь Аркуш

Прысуд валадара

Iшоў суд. Дакладней, скандальнае разьбiральнiцтва сканчвалася. Апошнi дзень абяцаў быць цiкавым. Нiхто не сумняваўся ў вiнаватасьцi падсуднага. Злачынства, якое ён зьдзейсьнiў, шакавала грамадзтва. Сьвет бачыў на сваiм вяку процьму брыдоты, але гэткай... Доказы вiнаватасьцi былi настолькi вiдавочнымi, што не патрабавалi працяглага судовага разгляду.

Апошняе слова мусiў сказаць бацька падсуднага. Калi б ня ён, магчыма, нiхто i не наладжваў бюракратычных, пыхлiвых паседжаньняў - з парыкамi, сьведкамi, судовымi прысяжнымi, абаронцамi, абвiнаваўцамi, па ўсiх казённых правiлах i законах. Яго б закiдалi камянямi, утапiлi б у бочцы з памыямi, засiлiлi б хвастом асла, зьдзёрлi б скуру, укрыжавалi... Наўрад цi ён уваскрос бы па прыкладу пана Езуса.

Такое не даруецца.

Аднак бацька вельмi любiў сына. Усе памяталi, як ён першы раз дараваў улюбёнаму неслуху. Нiхто ў горадзе тагды не абурыўся ўголас, не запатрабаваў разьбiральнiцтва i кары. Пляткарылi жанкi, з гiронiяй узгадвалi пра тое мужчыны. Зьдзiўлялiся з валадара, такога суворага i бязьлiтаснага да iншых, нават да крэўнiкаў. Сваiм учынкам сын зьняважыў бацьку пры сьведках, дзёрзка i груба. Калi б зрабiў гэткае хто iншы... О, няшчасны! Кара не затрымалася б нi на хвiлiну. Сьведкi здарэньня пераказвалi: як пачырванеў твар валадара, як мёртва ўчапiлiся ягоныя пудовыя далонi ў сьпiнку фатэля, як пачуўся гартанны хрып... Бацька дараваў. Ён перасiлiў сябе, загасiў полымя гневу, праглынуў абразу як нешта гiдкае, але неатрутнае, роднае...

Усе памяталi тое здарэньне. Таму ў горадзе панавала насьцярожлiвае чаканьне. Людзi патрабавалi суду, але не былi ўпэўненыя ў правасудзьдзi. Учынак сына гэтым разам быў такi блюзьнерскi, такi агiдны i грахоўны, што зацьмiў усе папярэднiя вырабленьнi паўналетняга "вiсуса". Бруднае злачынства разбуральна ўзьдзейнiчаў на жыцьцё места, як кропля атруты, што выпадкова патрапiла ў калодзеж. Месьцiчы адчувалi небясьпеку, незразумелую, мэтафiзычную - не ад чужынскае навалы, не ад стыхii прыроды, не ад заразьлiвае пошасьцi. Нейкая, нябачная воку, дэструкцыя, iржа, гнiеньне... Наблiжэньне распаду... Гэта закранала лёс кожнага. Гэта пужала i прытупляла страх перад уладай.

Людзi патрабавалi суду.

Нiхто ня слухаў абвiнаваўцаў. Нiхто ня слухаў абаронцаў. Людзi чакалi выратаваньня.

Абвiнавачаны ня ўтойваў свайго ўдзелу ў гнюсным учынку. Ён зьдзекваўся над усiм: над богам i людзьмi, над праўдай i маной, над справядлiвасьцю i беззаконьнем, над зямлёй i небам. Ён па-акторску дэманстраваў сваю беспакаранасьць. Бязьмежнае нахабства блюзьнера паралiзоўвала людзей, прыдушвала незварушнай роспаччу.

Людзi вагалiся: або прымiрыцца з несправядлiвасьцю i фаталiстычна чакаць наканаванага канца, або паспрабаваць ратавацца ўласнымi вымогамi.

На другi дзень разьбiральнiцтва ў суд прыйшоў чалавек з плякатам: "SUMMOS CUM INFIMIS PARI JURE SUNT"*. Сьмельчака вывялi з залi i больш яго нiхто ня бачыў.

* Перад законам усе роўныя. (Лац.)

Назаўтра ўсе сьцены горада былi сьпiсаныя словамi старажытнай мудрасьцi.

...Тантал вырашыў выпрабаваць багоў. Няўжо яны такiя пранiклiвыя, як выдаюць наўсяж?! Няўжо прыдуманае, прытрызьненае немагчыма ўвасобiць у жыцьцi, няўжо нельга рабiць "як хачу"? Тантал з халодным сэрцам, нiбы пеўня, забiў свайго сына Пэлопса, згатваў зь яго страву i прынёс на пачастунак багам. Ён не даваў веры найвышэйшай пранiклiвасьцi. Хто можа пачуць ягоныя думкi? Хто можа падгледзець ягоныя таемныя ўчынкi? Калi ты сам-насам - ты i ёсьць адзiны сьведка, лiчыў ён. Цi ёсьць адзiнота? Цi ёсьць таямнiца? Калi ты схлусiў i нiхто гэтага не дазнаўся, цi ёсьць твая хлусьня праўдай?

Бывай Тантал!

Аiд не гаспадар - ён Пан i Бог,

Ён сустракае кожнага абдымкам,

Ягоная гасьцiннасьць - хiтрыкi пракуды,

Дзiця - якому безьлiч год.

I ты, ахвяра ўласнага нахабства,

Вар'ятам аглядаеш сьвет фантомаў,

Зьняверлiвы ва ўсiм, ва ўсiх,

Бывай Тантал!

...Булановiч загарнуў кнiгу. Ходзiкi паказвалi другую гадзiну ночы. Хацелася пiць. Босымi нагамi ён патупаў на кухню, пачарпнуў конаўкай з металёвага вядра i прагна, вялiкiмi глыткамi, пачаў глытаць ваду. Халодная вадкасьць наструнiла цела i ён адчуў нэрвовы ток у правай скронi.... Пазаўчора ад гэтай мiлай жанчыны ён даведаўся такое, што другi дзень прымушала яго зноў i зноў вяртацца ў думках да страшных калiзiй пачутага. Штучным сюжэтам кнiжнага аповеду ён паспрабаваў перахiтрыць уражлiвы мозг - з гадзiну вадзiў вачыма па радках кнiгi, ды толькi яшчэ больш разьвярэдзiў душу.... Адмовiцца ад бацькi i прадаць брата, калi той прасiў дапамогi i свой лёс, без ваганьняў, даручыў сястрыцы! Дзе тут здрада, а дзе партыйны абавязак? Хто вораг, а хто не? I што такое суд?

Булановiч уступаў у супярэчлiвасьць з рэчаiснасьцю. Нiчога не замiнала яму рабiць партыйную кар'еру. Ордэнаносьбiт, удзельнiк грамадзянскай, з рабочых, меў адукацыю i практычны розум, хапаў усё на ляту. Такiя людзi патрэбныя новай уладзе. Аднак дзяцюк выразна адчуваў, што нешта ў сярэдзiне супрацiўляецца сацыяльнаму паклiканьню. Нешта нашэптвае, папярэджвае. Булановiч злаваўся i з падвойным iмпэтам браўся за партыйную справу. Новае жыцьцё, якое зацягвала як вiр, на вачох рабiлася цiкавейшым, больш дынамiчным. Сяброўскiя бяседы зь вiном па вечарох, тэатар i кiно ў кампанii з разумнымi, прывабнымi жанчынамi, мiлосныя прыгоды, а днём - калатнеча грамадзкiх справаў па ўсталяваньнi новых адносiнаў мiж людзьмi, адносiнаў братэрства i роўнасьцi. Дзень пралятаў як сон. Рэальнае жыцьцё пачыналася ўвечары. Яно замаруджвалася, як хада шыкоўнага мiжнароднага цягнiка ля соннай станцыi. Лагаднеў бег шалёных хвiлiнаў. Жыцьцё, якое пачынала факусавацца на дробных дэталях, набывала вабнае, юрлiвае аблiчча. Вярталася ўласнае "я", з патаемнымi жаданьнямi, патрабаваньнямi цела i маладой крывi. Булановiч цiхай насьмешкай сустракаў чарговую параду бацькоў - не затрымлiвацца з жанiцьбай. Разьмяняць свой вольны статус на хамут сямейных клопатаў? Не! Яшчэ пасьпеецца. Ён пачаў успрымаць бацькоў, як малых дзяцей, якiя не разумеюць мудрагелiстасьцi i шматаблiчнасьцi цяперашнiх дарослых дачыненьняў. Iх клопаты выглядалi дробненькiмi i архаiчна-патрыярхальнымi. Пэрспэктыўны малады партыйны функцыянэр жыў асобна ад бацькоў, таму няхiтрая апека блiзкiх не раздражняла Белановiча. Наадварот, яму самому падабалася дапамагаць старым - i харчамi, i парадамi адносна прыстасаваньня да новых парадкаў.

Час ад часу, калi апаноўвала бессань, Булановiч заплюшчанымi вачыма да драбнiцаў разглядваў адваротны бок Месяца цяпершчыны. У дзяцiнстве, падчас вучобы ў народным вучылiшчы, ён захапiўся чытаньнем, чытаў дзень i ноч, падарожнiчаў зь героямi кнiгаў па далёкiх, дзiўных краiнах, рабiўся сьведкам неверагодных прыгодаў, у думках сягаў у вабнае, паўнавартаснае, шматколернае жыцьцё. А наўкол панаваў шэры сум. Ён адчуваў, што звыклае, рэальнае жыцьцё, якое каструбаватым шаронам пакрывала тутэйшыну да недасяжнага далягляду кепскае, зануднае, разбуральнае. Водсьветы чагосьцi iншага, прывабнага мроiлiся наперадзе. Аднак чым далей Булановiч рухаўся насустрач мройным агеньчыкам, тым часьцей яго наведвалi прыступы пэсы-мiзму. Ён стамляўся ад сяброўскiх вячорак, яго раздражнялi эмансыпаваныя жанчыны ў скуранках, было прыкра назiраць за двулiкасьцю новай улады. Булановiч меў прыстойнае выхаваньне, а сьветлы розум не дазваляў яму па-чорнаму глушыць трывож-ныя падазрэньнi гарэлкай.

Булановiч быў кансэрватарам. Ён любiў упарадкаванае жыцьцё, прыгожае сваiм ладам i сэнсам. А ў гэтай бессэнсоўнай мiтрэнзе, спрадвечныя жыцьцёвыя прызначэньнi, якiя згубiлiся i пераблыталiся памiж другасным i нават шкодным, несьлiся ў нейкую пагiбельную невараць. Дзень рабiўся як страшны сон жорсткiм, па-воўчаму драпежным. А ноч губляла ўсялякiя прыстойныя межы, яна ператваралася ў суцэльную воргiю, пiр сярод чумы.

Ён паспрабаваў ратавацца кнiгамi, але творы сучасных аўтараў здалiся яму горшымi за наўкольнае бязладзьдзе, больш нуднымi i няшчырымi. У кнiгах не было той кансэрватыўнай гармонii, раўнавагi, якой шукаў Булановiч. Ён знаходзiў мiж радкоў падабенства з малюнкамi свайго дзяцiнства, з сучаснымi партыйнымi задачамi дня, але гэтыя згадкi толькi вярталi былую дзiцячую роспач. Да яе дадавалiся дарослыя расчараваньнi. Аблокi юначых летуценьняў упарта разганяў вецер. Разуменьне таго, што ён нiчога ня можа перайначыць у сваiм лёсе, ня можа пайсцi ў iншым кiрунку, драпала кiпцямi душу. Яго несла ашалелая плыня, як трэску, як пёрка птушкi, а спадчынная памяць пра дрэва i лес, пра крылы i неба вярэдлiва не давала спакою. Ён ня мог схавацца ад наканаванага ў гэтым вялiкiм горадзе, ён ня мог схавацца ў вёсцы, ва ўсёй краiне. Яго нiхто б не шукаў, ён сам знайшоўся б, сам выдаў бы сябе, як жырафа мiж родных хмызьнякоў i пералескаў.

Адмовiцца ад бацькi i прадаць брата!

Булановiч праз вакно свайго другога паверху зiрнуў на знаёмую да драбнiцаў, напаўасьветленую вулку. Аднекуль, як восеньская лiстота, куляўся па бруку сьмех. Насупраць ягонага дому два выпiвохi, трымаючы адзiн аднаго, сунулiся ў бок Кастрычнiцкай. Верасьнёўскi парывiсты вецер гайдаў галiны дрэў, бiў потнымi лапамi па шыбах, трывожна гуляў па сьценам сьвятлом лiхтароў, ад чаго здавалася, што хiсталiся нават камянiцы....