Черный Кузьма
Вялiкае сэрца (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Вялiкае сэрца
Вёска Галаскi выславiлася тым, што ў ёй чалавек малога росту i сярэднiх год, Пархвен Катлубовiч, бiўся з п'яным пеўнем. Гэта было даўно. Малыя хлолцы дасталi гарэлкi i сiлком напаiлi пеўня, злавiўшы яго на Пархвенавым двары. Певень стаў як шалёны i кiнуўся на свайго гаспадара, калi той выйшаў на двор. Пархвен спачатку адмахнуўся ад пеўня, але той падлятаў i дзёўб чалавека ў твар. Пархвен кiнуўся на ўзвар'яцелую птушку, i так яны ўдвух качалiся па зямлi, аж пакуль Пархвену не ўдалося, нарэшце, адкiнуць пеўня на той бок свiнушнiка. Пра гэтае смешнае здарэнне доўга гаварылi, а пасля з году ў год так i хадзiла погаласка пра бойку чалавека з пеўнем. На Пархвенавым агародзе рос вялiкi стары дуб. Можна сказаць, што ён узвышаўся над усёй мясцовасцю, i калi па шашы, якая праходзiла тут непадалёку, ехалi людзi, iм гэты дуб вiдзён быў гадзiны дзве, а вёска Галаскi ўсё яшчэ недзе скрывалася ў полi. Але даволi было i дуба, каб, зiрнуўшы на яго, хто-небудзь не падаў заўвагу:
- А унь i тыя Галаскi, дзе Пархвен з пеўнем бiўся.
I кожнаму, нават самаму далёкаму ад Галаскоў чалавеку, якi нiколi таго Пархвена i не бачыў, здавалася, што Пархвен - чалавек варты смеху i нясталы: вядома, дзе ж гэта на свеце было, каб стары чалавек з пеўнем бiўся. Так i склалася ўяўленне па людзях аб Пархвене Катлубовiчу. У самiх Галасках часта льга было пачуць, як жанчыны крычалi на дзяцей:
- Чаго вы развар'явалiся, як Пархвен каля пеўня!
Што ж да самога Пархвена, то ён, здавалася, не зважаў на такую сваю славу. Магло быць, што гэта быў чалавек можа i дробны сваёй натурай, але ў кожным разе ён быў задаволен тым, што было ў яго: была смешная слава, была хата, пры ёй двор i агарод, у агародзе прадзедаўскi дуб напроцi хатнiх вокнаў i жыццё - цiхае i роўнае, у цягавiтай працы ад усходу сонца да заходу i з панядзелка да панядзелка. Ён быў скупы на словы, i за гэта сусед не ўзяў яго ў суд за сведку: "Ён жа ў гадзiну па слову цэдзiць". Пархвен пра гэта нават i не ведаў, а думаў, што гэта выйшла таму, што на судзе i без яго абышлося. Ён рана аўдавеў, i з дзяцей у яго была адна толькi дачка. Ён тады зусiм як бы ўвайшоў у самога сябе. Упраўляў сваю работу, весну, лета i восень хадзiў босы ("так ямчэй" - казаў), гадаваў сваю дачку Марылю, а яна расла вельмi высокая i, калi дарасла да паўналецця, была вельмi мажная, на галаву вышэй за бацьку, якi, здавалася, пашчуплеў, i новая рыса з'явiлася ў яго: раней ён з малых год наложваў сваю Марылю да работы, а гэта ўсё сам у хаце рабiць стаў: варыў яду, кармiў свiней, насiў з лесу ўвосень кашом апенькi, i нехта пусцiў пра яго новую пагалоску: у яго быццам на левай назе не пяць, а чатыры пальцы. Марыля з кожным годам яшчэ больш мажнела i пайшла замуж за каваля ў мястэчка на тым беразе рэчкi, да якой даходзiлi галаскоўскiя паплавы. Тады Пархвен Катлубовiч быццам змянiўся натурай: стаў бываць на людзях i больш гаварыць. А вядома, што ён мог гаварыць, не бываючы нiколi далей зарэчнага мястэчка. Гаварыў пра буракi i рэдзьку, пра алешнiк i асаку, пра дупляваты асiннiк i пра мак-вiдук. I пайшлося так, што найбольш ён гаварыў пра гэтыя рэчы з жанкамi, а мужчыны пра яго казалi:
- I чорт яго ведае, як такi чалавек адважыўся бiцца з пеўнем, ды яшчэ з п'яным.
Праз некаторы час Пархвен Катлубовiч прынёс з зарэчнага мястэчка ў свой агарод Марылiнага двухгадовага сына i пасадзiў яго пад дубам, сказаўшы яму:
- Ты яшчэ, унуча, малы i не ведаеш, што гэты дуб садзiў твой прапрапрадзед. Ты малы?
- Малы.
- А бачыш, колькi жалудоў насыпалася? Бо цяпер восень. Мне няма часу, i матка твая таксама не мае часу, а ты тут збiрай сабе з травы жалуды i забаўляйся з iмi, а пасля мацi цябе забярэ. А калi будзе заходзiць сонца, то зiрнеш угару, як тады вiдно будзе ў дубовым голлi! Я i сам кожны вечар гляджу. Прывыкай да гэтага дрэва. Можа ты яго кожны дзень праз сваё жыццё будзеш бачыць. Бачыш, якi жолуд! Зялёны з жоўтым. Бо можа табе суджана жыць у гэтай маёй хаце. Хата яшчэ здаровая, а ты ў мяне адзiн. Каму ж хата пасля мяне будзе, як не табе? Можа ты ў вялiкiм дзе свеце апынешся, як вырасцеш. А дуб сабе будзе на гэтым самым месцы расцi, i кожны год жалуды з яго будуць падаць, i табе будзе здавацца, што ты дайшоў ужо да такога месца на свеце, без якога i свет не свет, i людзi не людзi, а тым часам сонца кожны дзень, калi будзе заканчваць сваю дзённую дарогу, прысядзе адпачыць на гэты дуб, а не на тваю галаву, хоць яна i залатая была б. Дык ты i падумаеш, калi чалавекам будзеш, што i дзяды i прадзеды ў цябе былi, i там, дзе яны жылi, сонца на дрэвах бывае кожны дзень... Бачыш унь? Жолуд упаў!
Ён так разгаварыўся, што нават гаварыў, калi ў хату ўвайшоў. Так з iм бывала цяпер. У гэты свой час ён думаў, што можа мала песцiў i шкадаваў сваю Марылю, а калi гора яе спасцiгне, то што яна добрага ўспомнiць са свайго маленства?
- А ты ж не даваў ёй нават у печы палiць, а рабiў гэта сам, калi яна была ўжо вялiкая, - сказалi яму, калi ён пачаў раз гаварыць аб сваёй Марылi.
- I добра рабiў, што не даваў, хоць выгулялася дзеўка, - адказаў ён.
I дзiўна было людзям бачыць дробнага ростам Пархвена Катлубовiча, якi стаяў ужо на парозе сваёй старасцi i так клапацiўся аб сваёй Марылi, якая жыла асобна, мела сваю сям'ю, ростам, размахам плячэй, даўжынёй рук i сiлай была падобна на здаровага мужчыну i мела са сваiм кавалём багатую дамоўку.
Аднойчы Пархвен Катлубовiч захаладзiўся, пакашлiваў, i яму здалося, што прыйшла нейкая бяда. Ён лёг на ложак, каб адляжацца ад хваробы, i наказаў праз людзей Марылi, што захварэў. Таго ж дня падвечар Марыля, як бура, уляцела ў хату, а за ёю ўвайшоў яе каваль. Зяць закурыў, седзячы каля Пархвена, а Марыля падмяла хату, памыла вокны i мiскi i пагаварыла з бацькам. I яму стала лепш.
- Заўтра, Марылька, я буду здароў, не прыходзь, - сказаў ён, а сам сабе падумаў: "Заўтра сёе-тое яшчэ мне пабалiць, а паслязаўтра ўжо ўсё пройдзе".
Назаўтра ён, як i заўсёды, устаў нацямочку i да падвячорка спускаў сухастой у лесе, а першым прыцемкам сядзеў на прызбе i глядзеў, як апошняе сонечнае праменне ляжыць на дубовай вяршалiне, а ўвесь агарод пад дубам агортваецца вечарам. Адбывалася i яшчэ многа важнага i патрэбнага: за Галаскамi пракрычала балотная птушка, з шашы доўга чуўся грузавы аўтамабiль, запахла роснаю травою, i неба за агародамi цьмела, зламаная саломiна гойдалася на браме: узнiмаўся нанач вецер. "Вось я i здаровы", - думаў Пархвен, хоць i сам не ведаў, чаму якраз з гэтай хвiлiны ён стаў здаровы, а, кладучыся спаць, думаў, што ён жыве адзiн, i што прыйшла старасць, i што ён у сваiм жыццi занадта мала зрабiў для сваёй Марылi. "Ну, што ж, няхай ужо са сваiм кавалём там як-небудзь", - суцешыў ён сябе, нарэшце, i заснуў да самай ранiцы на доўгую вераснёўскую ноч. Усю тую восень, а пасля зiму i вясну ён пражыў з нейкiм цьмяным адчуваннем, што прыйшла старасць, i што ўжо скончаны яго вялiкiя справы, i што трэба ўжо толькi дажываць веку, i невядомая раней горыч прыйшла да яго. "Я толькi i зрабiў, што пабiўся з пеўнем", - падумаў ён раз. Але суджана яму было вельмi хутка адцурацца гэтых думак, як самай брыдкай непатрэбшчыны. Прыйшла пара гора i думак толькi аб тым, што навiсла над душой i перад чым ранейшыя клопаты i гора сталi дробнай забаўкай. Вось дзе была праўда, вялiкая i горкая: жылося, былося i прычакалася. Дзеля чаго ж так добра было жыць, калi да такога канца дайшло? Вось калi смутак сапраўдным болем разануў душу аб тым, што Марыля не так многа мела шчасця ў мiнулым i ўжо не можа ўспамiнамi заглушыць сваей беспрасветнасцi. Як яна зблажэла! Страшна стала глядзець, якая яна высокая! I твар яе ўчарнеў за тры днi. Асталася яна адна як ёсць i вярнулася назад да яго i жыве ў роднай хаце. Але гэта ўжо не была тая Марыля, якую ён гадаваў i шкадаваў. Гэта была ўжо пажылая жанчына, праз жыццё якой прайшоў добры чалавек, каваль з зарэчнага мястэчка, i сын, якому iшоў ужо чацвёрты год.
На трэцiм тыднi вайны ў зарэчньм мястэчку асеў нямецкi камендант, а яшчэ раней з Галаскоў чутно было, як па шашы грукаюць i равуць нямецкiя машыны. У мястэчку пачалi шукаць неадмабiлiзаваных мужчын. Яны i сапраўды былi i прыхоўвалiся, дзе хто мог. Такi самы быў i Марылiн каваль. Яму горка было i дом з сям'ёй кiнуць, i аставацца яшчэ горш было: на ўездзе ў мястэчка ўжо чатыры днi вiсеў на дрэве нехта нiкому невядомы, якога гiтлераўцы злавiлi на шашы i ў той жа дзень павесiлi. Каваль сядзеў у лесе, i Марыля насiла яму есцi. Калi пачалася ў мястэчку аблава, Марылi ўдалося з хлапчуком на руках выбегчы на паплавы. Прыгiнаючыся да прырэчных зараснiкаў, яна дайшла да лесу i перад вечарам там жа развiталася з мужам. Iншай рады не было, як iсцi яму адгэтуль. Пацалаваўшы Марылю i сына, ён рушыў змрокам дня ў вялiкую дарогу. Дзе i як ён пяройдзе фронт i выйдзе да сваiх - гэта здавалася яму лягчэйшай справай, чым тое, што Марылiн твар стаў востры i сухi. Ён шпарка iшоў усю ноч i не мог хоць на момант вырваць са сваёй галавы пакутнай думкi аб яблыньках пры доме, якiя гэтай вясной першы раз зацвiталi.
Калi яна падыходзiла агародамi да свайго дома, хлопчык штосьцi пачаў ёй гаварыць.
