У манастыры ўсе маўчалi, каб не сказаць лiшняга. Гэтая нямая сцэна цягнулася-б невядома дакуль, каб ня Оля Дзiчкоўская.
- Ну, чаго стушавалiся? Дзе-ж вашая рэвалюцыйная загартаванасьць? Сорамна, дзяўчаты! Гайда на заняткi!
Дзiчкоўская вярнула жыхаром манастыра страчаную было iмi здольнасьць нармальнага ўспрыняцьця рэчаiснасьцi.
У дзявочы пакой увайшоў загадчык гаспадарчай часткай iнстытуту з клеем i палоскамi паперы, папрасiў паклеiць усе шыбы накрыж - будзе недалёка выбух.
Заняткi ў iнстытуце пачалiся пазьней, як звычайна. А дзесятай гадзiне студэнты сабралiся ў Актавай салi iнстытуту на сход. Сход доўга не адчыняўся, у салi расло напружаньне.
Нарэшце, на трыбуне зьявiўся сакратар партарганiзацыi.
- Таварышы, вы ведаеце, што адбылося... Кантррэвалюцыя нацэлiлася ў самае сьвятое сьвятых - у нашых правадыроў i вырвала здрадлiвым стрэлам з нашых шэрагаў. аднаго з самых выдатных бальшавiкоў - Сяргея Мiронавiча Кiрава. Мiжнародная кантррэвалюцыя, ня здолеўшы перамагчы нас на фронтох, подлым подступам дабралася да габiнэту аднаго з перадавых правадыроў камунiстычнай партыi. Ганьба нам (сакратар узвысiў голас), калi мiжнародная кантррэвалюцыя знайшла сярод нас сабе апору ў асобе брыдкага стварэньня, iмя якому Нiкалаеў. Мiжнародная кантррэвалюцыя адабрала ад нас шляхетную асобу, натхнiцеля сацыялiстычнага будаўнiцтва - Сяргея Мiронавiча Кiрава. Значыць, мы забылi аб асноўным законе рэвалюцыi - пiльнасьцi. Таварышы, у нашых студэнцкiх шэрагах ёсьць таксама, павiнны быць, замаскаваныя ворагi. Калi мы ня бачым iх, мы хварэем на сьлепату, а сьлепата, як ведама - самая небясьпечная рэч ува ўмовах клясавага змаганьня. Хоць у нашай краiне i перамог сацыялiзм, вораг яшчэ ня здаўся, шалеючы ад нашых посьпехаў. Ворага трэба дабiць. Шукайма, выяўляйма яго ў нашых шэрагах! Ён тут, сярод нас, будзьма толькi пiльнымi! У iмя нашай рэвалюцыi, заклiкаю вас, таварышы, у гэты адказны момант дапамагчы нам. Канкрэтна называйце ворага па iмю, пад якiм-бы аблiччам ён нi хаваўся... Страху i сораму не павiнна быць месца... Слова за вамi... Я скончыў...
У салi цiшыня, нiхто не зварухнецца, нiхто не адважыцца глянуць, падняць вочы. Як наэлектрызаваныя, студэнты шорхлi ад страху. Загiпнатызаваныя, невiнаватыя, яны нiбыта адчувалi сваю вiну. Нават такая няўрымсьлiвая асоба, як Оля Дзiчкоўская, i тая паддалася гiпнозу. Седзячы на крайнiм крэсьле, яна хацела пакiнуць салю, каб толькi ня чуць прамовы сакратара. Яе скаваў страх, i яна, схiлiўшы галаву, хавалася за сьпiной студэнта, што сядзеў перад ёю. Ды з сцэны ўсе былi добра вiдны, як на далонi. Прэзыдыюм пазiраў на iх строга, сурова, i пад ягоным крытычным позiркам саля корчылася й замiрала.
Падняўся з першага раду камсорг Сьцяпан Мялешка i пайшоў на сцэну. Не сьпяшаючыся, зазiрнуўшы ў вочы сакратару партарганiзацыi, Мялешка падыйшоў да трыбуны, абвёў падсьлепаватымi вачыма ўсю салю, загаварыў:
- Таварышы, правiльна, добра сказаў таварыш партарганiзацыi. Ворага трэба называць канкрэтна, па прозьвiшчу. I я, таварышы, хачу першым назваць тут адно прозьвiшча.
Як зьбiтыя ў гурт у сьпёку авечкi, студэнты ў чаканьнi таго прозьвiшча, затаiлi дыханьне.
- Раман Корзюк, паднiмiцеся!
Корзюк не паднiмаецца. Мялешка шукае яго вачыма, а сьледам за iм павяртаецца i ўся саля, разглядаючыся па бакох, быццам мае падняцца не Раман Корзюк, якога й так шмат хто ведае, а чалавек зусiм нейкi iншы, якога нiхто нiколi ня бачыў i цяпер усе хочуць зiрнуць на яго, пераканацца, цi гэта той, каго толькi што выклiкалi з трыбуны. Але нiхто не паднiмаўся, цiшыня i напружаньне ўзрасталi, саля чакала, што будзе далей.
- Дзе Раман Корзюк? Яшчэ раз прашу падняцца!
Ды ў салi нiхто не паднiмаўся.
- Значыць, няма? Але не схаваецца. Ягонае зьвярынае аблiчча нам добра ведамае. I мы яго ўсюды пазнаем i знойдзем!
Перамянiўшыся ў голасе:
- Валя Камоцкая! Бачу вы тут... Дзе Раман Корзюк?
На ўсю, можна сказаць, мёртвую салю прагучэў голас Валi Камоцкай:
- Аб кожным з нас у вас болей iнфармацыi, чымся ў мяне.
- Вы мала памылiлiся - у нас ёсьць iнфармацыя i пра вас, - уквелены, кiнуў са сцэны Сьцяпан Мялешка. - Таварышы, у той час, як уся нашая краiна перажывае цяжкую страту, зьбiраецца на заводах, фабрыках i ва ўстановах i з ўсёй рашучасьцяй i рэвалюцыйнай чэснасьцяй выяўляе ўсялiкiх масьцей злачынцаў i ворагаў, ёсьць у нас, з - дазволу сказаць, студэнты, якiя хаваюцца, i ня проста хаваюцца, а за нашай сьпiной займаюцца злачыннымi махiнацыямi. Гэтым самым яны самi сябе паставiлi ня толькi вонках нашае грамады, ня толькi самi дэмаскавалi сябе, а й адкрыта сталi на баку нашых ворагаў. I мы маем дачыненьне ня з студэнтам проста, а з... Таварышы, мы доўга вывучалi й займалiся справай Рамана Корзюка. Раман Корзюк - сын кулака. Але гэта яшчэ нiшто. Бацька Рамана Корзюка падняў на ногi ўсю кантррэвалюцыю ў Заслаўшчыне, i пасьля таго, як нiякiя спробы не дапамаглi яму спынiць мерапрыемствы савецкай улады, ён перайшоў да скрайняй формы барацьбы - тэрору. Ягонымi рукамi, цi рукамi ягоных наймiтаў забiты сакратар райкому партыi i старшыня сельсавету. Таварышы, Корзюкаў бацька - гэта зьвяно таго самага ланцугу, якi сваiм другiм канцом дапяў аж да Кiрава.
Саля загаманiла i раздалiся галасы.
- Выгнаць з iнстытуту Рамана Корзюка!
- Арыштаваць Рамана Корзюка!
Псыхоз улёгся, яму быў дадзены выхад, саля зашорхала нагамi, ажыла, нехта падняўся i папрасiў слова, але Мялешка яшчэ ня сунiмаўся, усё гаварыў, размахваючы рукамi.
Валя Камоцкая знайшла ў сабе сiлы падняцца i накiравалася да выхаду. Сьцяпан Малешка праводзiў яе з трыбуны вачыма, аж пакуль яна не зачынiла за сабою дзверы.
У Валiных вушох стала цiха-цiха, гарачыя сьлёзы апяклi ейны твар. На карыдоры нiкога ня было, толькi жанчына з распранальнi правяла яе вачыма аж да самага выйсьця з Галоўнага корпусу.
Праз колькi хвiлiнаў яна была ўжо ў студэнткi Басi Цыпiнай, што жыла тут-жа за манастыром, ля Чыгуначнага маста, на кватэры свае сястры, жонкi другога сакратара ЦК КПБ. Валя ня то што сябравала з Цыпiнай, але любiла часамi заходзiць да яе, паслухаць, як яна грае на раялi, папоркацца ў ейнай бiблiятэцы, пабыць у сям'i (з Цыпiнай жыла i ейная мацi). Асаблiва Валя Камоцкая адчувала патрэбу ў людзях, калi ў яе было нядобра на душы, што-небудзь ня ладзiлася. Адзiным прыстанiшчам для яе тады была кватэра Цыпiнай.
Цыпiны якраз позна сьнедалi й пасадзiлi за стол Валю Камоцкую. Валя нiчога ня брала, адмаўлялася, а калi пачалi яе ўгаварваць, заплакала. У адказ на роспыты, Валя ўсё расказала пра Мялешку i пра выступленьне сакратара партарганiзацыi (Цыпiна на сход не пайшла). Саромячыся сваiх сьлёз, Валя выцерла iх хустачкай i запыталася:
- Адкуль гэта ў вас столькi набiта шкла?
Валя й не заўважыла, што амаль усе шыбы на вулiцу былi выбiты. Бася падвяла Валю да вакна - праз вулiцу, якраз насупраць iхнага дому, ляжала грудай цэглы царква.
- Узарвалi, - растлумачыла Бася.
Валя толькi цяпер здагадалася, для чаго прыносiў у манастыр паперу i клей загадчык гаспадарчай часткай.
Толькi пасьля абеду пачалiся ў iнстытуце заняткi. Валя хацела ня йсьцi, але яе ўгаварыла Цыпiна. Цiха, нiчога не запiсваючы, сядзела Валя за столiкам у першым радзе ад выкладчыка. Можна было падумаць, што яна ўважлiва слухае, але гэта было ня так. Выкладчык дыямату, той самы, якому Корзюк здаваў экзамен, як i заўсёды, тым-жа тонам, з тым-жа выразам у твары, гнусява напамяць цытаваў з Карла Маркса, Энгелса, Ленiна, як-бы й нiчога надзвычайнага ня здарылася, як-бы падзеi для яго зусiм ня тычылiся - нi сходы, нi мiтынгi, нi пагрозы, нi заклiкi. Ён як-бы знаходзiўся паза часам, належыў гiсторыi. Ён быў сапраўды той Кантавай рэччу ў сабе, сутнасьць якой ён цяпер тлумачыў сваiм слухачом. Як-бы не ўсьведамляючы сябе, аднак дакладна фармулюючы свае думкi, прафэсар хадзiў узад i ўперад, спыняючыся то каля аднаго, то другога столiку ў першым радзе, за якiм сядзелi пераважна дзяўчаты. Прафэсар такiм парадкам падыходзячы да Валi, кожны раз машынальна браў двумя пальцамi пасмачку доўгiх ейных валасоў i цягнуў яе ўгору датуль, пакуль пасмачка не канчалася. Пасмачка падала i прафэсар адыходзiў, каб зараз-жа вярнуцца зноў i рабiць тое самае. Гэта не магло ня выклiкаць сьмеху. Даведаўшыся ў чым рэч, прафэсар прасiў Валю прабачыць яму. Валя выбачала яму смутным схiленьнем свае галавы.
На адным з перапынкаў у Малую салю Галоўнага корпусу ўнесьлi труну з целам прафэсара Барычэўскага. У ганаровай варце стаялi студэнты. Пастаяўшы колькi часiнаў перад труной свайго прафэсара, яны, зьмяняючыся, адыходзiлi, каб уступiць месца iншым.
А пятай гадзiне ад Галоўнага корпусу да самай Камароўкi пацягнулася, як дэманстрацыя, пахавальная працэсiя. Наперадзе, адразу перад чорным катафалкам, iнстытуцкая аркестра грала жалобныя мэлёдыi з тугой па вечнасьцi. Валя Камоцкая iшла таксама "хаваць сябе", як яна думала. Да Ваенных могiлак было далёка i гразка. Наперадзе Валi сiгаў выкладчык дыямату, высачэйшы за ўсiх i ў пэнснэ. Задраўшы галаву, як жаўнер на парадзе, ён перастаўляючы ногi, некаму наступаў на пяты. Той "нехта", як вiдаць было, напачатку цярпеў, намагаўся iсьцi хутчэй, але яму ня было як, i ён, нарэшце, як-бы просячы ратунку, азiрнуўся назад - Валя Камоцкая пазнала ў iм Янку Купалу з кастылём на плячы.
