- ...Ты дзе нi павернешся, усюды прыкрасць, а можа, што i большае каму зробiш. Як бы ўвесь свет табе павiнен быць...
- Я на чужое не лезу, - закрычаў Бушмар, - каб адно нiхто мяне не чапаў! Не чапай мяне!
- А ты пагавары пра людзей, а не пра свой хутар! Ты ж яго ад усяго свету не агародзiш! Райвыканкомавец ступiў быў раз на твой хутар? Ты нiкога не чапаеш? Успомнi пра ўсё, з кiм ты спаткаўся калi, а Амiлi ты не забыўся яшчэ цi ўжо i следу ў тваёй галаве яе не засталося? Ты хочаш прайсцi, жывучы на свеце проста, як сабе хочаш, што на дарозе - павiнна саступiць табе, а што не ўспее саступiць, пападзецца пад твой бот, а каго-небудзь ты i сам паклiчаш да сябе на момант, дзеля якое-небудзь прагнасцi свае цi патрэбы. Бо i воўк жа не цягаецца вечна адзiн, без канпанi. А пасля iдзеш далей i нi на што не глядзiш, нiчога пад нагамi не прыкмячаеш. Як бы ўсё гэта толькi дзеля цябе жыве на свеце...
Калi iшоў ужо Бушмар назад, словы гэтыя жылi дзесьцi ў адчуваннях яго, але былi яны далёкiя ад яго, нiчога ў iм не чапалi i павялiчвалi толькi нянавiсць да Андрэя. Ён адумаўся адзiн на вулiцы. I што ўкалола яго тут, дык гэта толькi неспадзяванае, што стаiць ён каля той хаты, дзе жыла калiсьцi, а можа, i цяпер жыве, Амiля. Ён рушыў назад цiха, не гэтак, як iшоў сюды. Ён быў стомлены гэтак моцна, можа, першы раз на жыццi сваiм. Нi то што яму балелi ногi, цi нылi плечы, цi туманiлася галава - ад дзённай дарогi, ад вячорнага ўтрапення, - штосьцi iншае было. Як у тумане прайшоў ён тое месца паўз лес, дзе сядзеў калiсьцi, чуючы радасць сцяны мiж iм i Амiляю, дзе ўглядаўся ён на коршака над лесам - ён цяпер гэта, праз колькi год, задрыжаўшы ўвесь, успомнiў. Як праз iмглу, бачыў ён пакарпаную плугамi дарогу пад нагамi, раскапанае глiнiшча на цэглу, навожанае дрэва за вёскаю, паадворваныя межы, паразбiраную агароджу... Усё iнакшае, як было нават гэтак нядаўна, калi забiралi яго ў адседку...
Усё рушыцца i ўцякае!
Галас гайсаў перад iм. Брэх яго гулка рваў лесавую цiшыню.
Прыйшоў дадому Бушмар позна. Галена кармiла дзiцянё.
- Дзе ты ходзiш? - сказала яна.
Ён маўчаў.
- Чаму не адказваеш?
Як бы ўсё iшлося тады на тое, каб выслухваць яму людскiя ўшчынкi.
- Ты маўчыш, дык i я магу маўчаць. Як ты прывiтаў мяне, вярнуўшыся ад такое свае бяды? Няшчасце мiнула, дык ты няма каб пачуў гэта, разам са мною, з дзiцём, якога яшчэ не бачыў, а пачаў думаць пра ўсё, чаго не было. Чаму ты не паверыў мне i нават чаму ты пытаў гэта? Цi гэта вiнават хто, што гаспадаром ты стаў меншым? Можа б, ты мог бы на ўсё iншае забыцца тады, а пабыць, як чалавек, з сваёю сям'ёю. Усё роўна як я табе не блiзкi чалавек, а хто чужы, што табе трапiўся на дарозе...
Яна гаварыла доўга. Успамiнала назнарок пра ўсё.
- ...Тут Амiля заходзiла. Мы з ёю разгаварылiся былi доўга.
- Пра што ж вы гаварылi гэта з ёю?
- Менш за ўсё пра цябе. Яна парывалася ўсё на гэта, але ж хiба малы свет чалавеку, што канечне думаць пра адно ўсё?.. Пра ўсё мы гаварылi. Яна ўспамiнала ўсё, як гадавалася, як расла, што ў iх у хаце рабiлася, а я дык не! Нiколi я нiчога не ўспамiнаю i не хачу нi пра што ўспамiнаць. Што было, тое аджылося, а што будзе, тое важней...
Бушмар стаяў, скруцiўшы пальцы ў кiшэнях жакеткi.
- Каб ты павесялiўся сваёю воляй, дык не, ганяешся за нечым уночы недзе па полi, шукаеш немаведама чаго, чаго нiколi не губляў, чаго, можа, i не было нiколi ў цябе...
- Не было? Не губляў?! Я з-гу-б-iў!
- Што ж ты гэтакае згубiў?
Яна сапраўды чакала ад яго адказу.
- Якраз ты, можа, i не згубiў нiчога, хоць i здаецца табе. Нiчога ты не згубiў, а калi што i згубiў, дык нехта знайшоў, так яно на дарозе не прапала. Можа, той, што знайшоў, не мог жыць без яго, а цябе гэта толькi сапсавала навек, што ты на чалавека не падобен, што з табою i табе самому жыць на свеце цяжка...
Галас драпаў з сянец у хатнiя дзверы. адчынiў iх i ўскочыў у хату. З вiскам кiнуўся да гаспадара. Той з асалодаю ткнуў яму ў жывот наском бота. Галас заенчыў, не ведаючы, што гэта раптам зрабiлася, адскочыў. Малы прачнуўся, заплакаў. Зрабiлася шумна ў хаце. Бушмар выкiнуў Галаса на ганак, пайшоў у кухню, лёг за сталом на голай вузенькай лаве i заснуў.
Галена ранiцаю не будзiла яго позна, цiха хадзiла па кухнi. Ён, калi прачнуўся, з дзiвам нейкiм у вачах, як бы не разумеючы нiчога, глядзеў навокал. Як i заўсёды, спрадвеку, быў ён панурым, маўклiвым.
- Не думай нi пра што, - падышла да яго Галена.
I, не дачакаўшыся адказу:
- Можа, нават да ўсiх прыстанеш жыць, мне хочацца ў людзi. I ты там зменiшся...
- Дык мне змянiцца трэба?
Яна адчула, што сказала ў гэтую хвiлiну глупства. I паправiлася як магла:
- Гэта так я сказала. Так сабе... Кiнь, не думай нi пра што, давай жыць будзем, як людзi жывуць... Вазьмi сябе ў рукi, не злуй, не муч сябе i мяне лiха ведае якiмi думкамi, словамi...
Яна палажыла яму локцi на плечы, нагнулася да яго тварам. Ён сядзеў цяпер гэтакi малы i слабы перад ёю. Яна стаяла над iм, глядзела яму ў твар.
Але ён не паддаўся. Ён перш за ўсё глыбока чуў мяжу мiж сабою i ўсiмi, нават ёю. У iх нейкае там сваё жыццё, а ў яго сваё. Ён, дзеля прыклёпу, пагладзiў яе па галаве i падняўся. Нехаця ўзяўся ён за работу на двары, чуючы сябе чужым усяму i ўсiм нават тут. Ён i не спрабаваў саўладаць з сабою. Нашто гэта патрэбна чалавеку! Нiколi гэтага не было, не радзiлася гэта разам з iм на свет!
VII
I Андрэй бачыў цеснату навокал сябе, але ў сабе самiм чуў волю.
Як тады, пасля неспадзяванай гаворкi з Бушмарам, увайшоў ён у хату, чамусьцi, як нiколi раней, ахвацiла яго адчуванне цеснаты тут. Можа, гэтая гаворка абудзiла ў iм парываннi, што заўсёды жылi ў iм.
Яго i Амiлiны дзецi спалi. Амiля больш не спявала калыханкi. Яна i жонка яго шылi штосьцi, нагiнаючыся над сталом да лямпы. Пахла ў хаце парнасцю, тхнула запечным пылам. Ён заўважыў: за трамам пылела праз доўгiя ўжо гады колькi кнiг, з тых часоў, як яшчэ яму было калi больш цiкавiцца iмi, калi яшчэ з армii некаторыя з iх прынёс ён, а цяпер гаспадарскi клопат - адны яго мужчынскiя рукi ў хаце - забiваў у iм увесь час.
Ён падышоў да стала, глянуў у жончын твар. Ён часта спрабаваў уявiць яе сабе ранейшаю, маладою. I не мог. Даўно ўжо яна замужам за iм. Твар яе даўно пачаў блекнуць i старэць. I толькi рабiўся маладым, дзявочым, калi радасць якая ажыўляла яго. Тады вочы яе свяцiлiся агнямi, разганялася з твару надакучлiвая i прыкрая непазбыўнасцю сваёю заклапочанасць.
Калiсьцi, у зусiм яшчэ маладыя гады, калi ён быў удалым цымбалiстам, яна была сарамяжаю i цiхаю. Першыя спатканнi яшчэ i цяпер хвалявалi яго. Колькi разоў ён, жывучы з ёю, успамiнаў той час. Яна глядзела ў адно месца, кудысьцi скрозь усё, што было перад вачыма, далей за ўсё, i надоўга клала на твар летуценную ўсмешку...
- Памятаеш, як ты да мяне бегла тады праз поплаў, уцякаючы ад канпанi?
Яна пераводзiла вочы на яго, не зганяючы з твару той прывабнай заўсёды дзеля яго ўсмешкi.
- А я крычаў табе: "Хутчэй, хутчэй, дагоняць!" Памятаеш?
Можа, ад яго цяперашняга пiльнага зiрку яна ўзнiмае на яго вочы. Штосьцi гэтакае нечаканае ўзбягае на яе думкi, робiць нецiкавую работу. Яна нават крыху адкiдае ад сябе сфастрыгаваную з палатном кудзелю i апускае вочы на стол. Думае. Настрой гэты перадаецца i Амiлi. Утраiх яны маўчаць. Думкi цi то летуценнi пануюць у iх. Думкi - як бяздумнасць. Гэтак доўга. Над дзвярыма ледзьве жыве няроўным стукам сваiм старасвецкi, можа, дзедаўскi яшчэ, гадзiннiк. Раптам пачынае плакаць меншы Амiлiн сын. Амiля кiдаецца да калыскi закалыхваць яго. Зноў калыханка льецца за вокны, а там яе падхватываюць дубы i пераносяць у сваю гушчырню. Там яна тоне ў роўнай песнi ветру. Вецер iдзе ў сваю дарогу.
Даўнейшыя Андрэевы цымбалы вiсяць у каморы насупроць акенца без шкла. Ветру, калi ён з гэтага боку, латва кожны раз казытаць запыленыя струны iх. Цымбалы i цяпер звiняць цiхiм звонам.
- Цымбалы звiняць, - гаворыць Андрэю жонка, летуценна гледзячы ў вяршалiны дубоў над страхою.
Яны выходзяць з хаты, у ясную ноч. Восень спiць у бляску зямлi пад срэбрам неба. Дубы гудуць.
Удваiх яны стаяць на вулiцы. Нiчога не хочацца гаварыць, а толькi думаць бяздум'ем.
- Лiхi малы, не дае Амiлi спакою нiколi, - гаворыць яна, азiраючыся на хату.
- Тут кагадзе быў Бушмар, я гаварыў яму, а ён слухаў, - гаворыць ён.
- Ну? - дзiвiцца яна.
Зноў яны маўчаць. У хаце сцiхла калыханка, Амiля выбягае ў ноч. Утраiх яны стаяць.
- Цымбалы звiняць, - прыслухоўваецца Амiля.
- Няхай адно хлопцы падрастаюць, - смяецца Андрэй.
Ноч.
VIII
Вiнцэнты лiпеў, як на пакуце. Цяпер яго не мучыў ужо нi смутак, нi якое-небудзь моцнае вельмi жаданне, а была толькi злосць. Старэйшы сын у пачатку зiмы зусiм выбраўся з хаты, чуць нават не сцураўся бацькi за яго дурную ўпартасць. Сам застаўся ў падсуседзях, хат праз чатыры ад бацькi. На вясну палавiна вёскi iшла на знос, усё перараблялася, зменьвалася. Ён не адступiўся ад усiх. Колькi гаспадароў засталiся адшчапенцамi, i Вiнцэнты з iмi. Балазе поле iхняе было ў самым кутку, за дубняком, нават наводшыбе крыху. Меншы сын Вiнцэнтага тае зiмы ажанiўся i ўпарта трымаўся бацькi.
Вiнцэнты больш не патыкаў носа на Бушмараў хутар. Ён дрыжаў аднаго: каб Галена нiчога не сказала Бушмару пра яго. Бушмар сiберны чалавек, ён можа, засцiгнуўшы дзе, адным махам рукi адабраць навек здароўе або i зусiм душу выняць. Адно толькi цешыла тут i заспакойвала Вiнцэнтага: чуткi iшлi па ўсiм наваколлi, што ў Бушмара ў хаце нелады. Калатнi няма (Галена не такая жанчына, каб дапусцiцца да гэтакай сараматы), але Бушмар знявiдзеў яе. Хоць, можа, i не знявiдзеў, не можа Бушмар Галены знявiдзець, але ж i не будзе яна вельмi любаю яму. Бо яна толькi падабалася яму, а сама далёкая ад яго. Яна ўжо рвецца адтуль, ад яго, цяжкога чалавека. Яна ў людзi рвецца. Ён сам чуе далёкасць сваю да яе, гэтак як i да ўсiх. З таго вар'яцкага вечара, як толькi з'явiўся ён дадому, не ўспала жыццё на дабро, дык гэтак i далей пайшло. Можа, тут i не вiнаваты нiхто ў iх...
