7
Не сьпяшаючыся, Валя спушчалася ла сходках з трэцяга паверху ў касу. Якiмi трымя ступенькамi вышэй за ёю цiха клыпаў Сьцяпан Мялешка i з нейкiм затоеным дыханьнем глядзеў на яе ззаду: i ногi, i стан, i сiняя блюзка на ёй страшэнна падабалiся яму. Iдучы за ёю, ён думаў, якая яна ўсё-ткi прыгожая i прывабная. Такой зграбнасьцяй надзялiла яе прырода, што яна мусiла-б быць нечым надзвычайным, а не такой бязьлiтаснай, якою яна ёсьць на самай справе. Але гэта нiколькi не зьмяншала яе вартасьцi ў вачох Мялешкi i ён хацеў яе. Ды ён ведаў, што ён не падабаецца ёй: ён ня прыгожы i ёй не раўня. Але ён, як нiхто, адчувае прыгажосьць, ня так, як Раман - прыгожыя мужчыны ня ўмеюць ацанiць жаночага хараства i ўсяго iхнага прывабства.
Валя адчувала сьпiной, што нехта за ёю iдзе, чакала, што яе хутка абгоняць, але той, хто мусiў-бы ўжо зраўнацца з ёю, нiбы назнарок марудзiў, i Валя аглянулася - толькi тады Мялешка хутка абмiнуў яе.
Да касы стаяла ўжо вялiкая чарга - кожны хацеў атрымаць стыпэндыю хутчэй, тым болей, што сягоньня ўпяршыню за колькi год ува ўсiх крамах сталiцы прадаюць бяз картак хлеб, чорны i белы.
Камоцкая ўсё роўна была-б апошняй, i ў чаргу таму не станавiлася, разглядала кнiжкi на выставе, што была тут-жа, недалёка ад касы. Гэта была пераважна выстаўка мастацкай лiтаратуры: Купала, Колас, Александровiч, Чарот, Галавач. А вось невядомы ёй аўтар Юрка Лявонны iз сваiм зборнiкам "Стала i мужна". Злучнiк "i" яна прачытала не адразу - ён быў некiм замазаны i ў яе выходзiла не "Стала i мужна", а "Стала мужна". Нешта кальнула ў сэрца, нешта азвалася ў нутры трывогай i жарсьцяй. Але гэта ўсё было толькi мiмалётнiм. Валя падыйшла да вялiкага вакна, дзе на падваконьнiку заўсёды клаў паштар лiсты для студэнтаў. Камоцкая нiчога не чакала для сябе, i толькi дзеля цiкавасьцi пачала разглядаць пошту. Аж не паверыла сваiм вачом, калi пабачыла лiст "Корзюку Раману Савоставiчу". Доўга думала, ўзяць, цi не, i пасьля некаторага ваганьня ўткнула лiст у кiшаню, паднялася аж на чацьверты паверх-паддашша, дзе канчалася лесьвiца невялiчкай пляцоўкай i дзе яна, бывала, сядзела з Раманам на крэсьле, невядома кiм прынесеным туды. Тут можна было прачытаць лiст да Рамана. Як выявiлася, пiсаў да яго з Варкуты Мiкола Саланевiч, якога забралi яшчэ ў мiнулым годзе з трэйцяга курсу, быццам за тое, што той абараняў на занятках антымарксысцкую тэорыю аўтагенных вобразаў Пераверзева, згодна якой пiсьменьнiк-спадарожнiк ня можа стацца пралетарскiм пiсьменьнiкам. У прыватнасьцi Саланевiч ня верыў у магчымасьць перабудовы Кузьмы Чорнага: ягоная буржуазна-нацыяналiстычная "аўтагеннасьць" перадалася-б у творы ўсiм персанажам.
Саланевiча арыштавалi ня ў Менску, а ў Прапойску, куды ён паехаў настаўнiчаць, ня скончыўшы iнстытуту. У Прапойску Саланевiч многа пiў, але зьдзiўляў усiх сваiмi нязвычайнымi здольнасьцямi: i ў лiтаратуры, i ў музыцы, i ўва ўсiм чыста, за што нi браўся. Выкладаў у старэйшых клясах дзесяцiгодкi беларускую лiтаратуру, якую добра ведаў i дзеля чаго рэдка калi рыхтаваўся да заняткаў. Аднойчы прадстаўнiкi з раёна i з гаркома партыi захацелi пабываць у Саланевiча на ўроку. Яны зайшлi ў клясу, у часе перапынку, калi Саланевiч быў у настаўнiцкай, i селi ззаду. Саланевiч, нiчога ня ведаючы аб гэтым, п'яны, увайшоў у клясу бяз нiякiх нататак. Угледзеўшы гасьцей, зьбянтэжыўся, але ўсё-ткi паведамiў ня гэтулькi вучням, колькi прадстаўнiком, што гутарка сёньня будзе пра Янку Купалу. Хоць Купалы па раскладу ня было, тым ня менш Саланевiч наважыўся гаварыць мяноўна пра Купалу - свае здольнасьцi выкладчыка i сваю эрудыцыю ён спадзяваўся паказаць на Купалу. Ды не пасьпеў Саланевiч вымавiць i першага сказу "Iван Дамiнiкавiч нарадзi...", як нутро Саланевiча здрадлiва выкiнула на стол, за якiм ён стаяў, усё, што ён выпiў i чым закусiў. У той-жа дзень Саланевiча арыштавалi i накiравалi ў Менск. Цяпер у лiсьце да Корзюка, з якiм яго зьвязвала дружба, Саланевiч прасiў прыслаць яму... гальштук. Саланевiч пiсаў, яму жывецца ў лягеры вельмi добра, што ўсяго з яго хапае, лепей i быць ня можа, толькi вось не стае аднэй дробнай рэчы - гальштука. Спачатку гэтай алегорыi Валя не разумела, а потым з далейшага тэксту лiста здагадалася - гальштук сымбалiзуе сабою самагубства. Значыць, жыве Саланевiч так, што лепей было-б павесiцца. Так дасьцiпна паведамiў Саланевiч аб сваiм жыцьцi-быцьцi на Варкуце.
Камоцкая парвала на дробныя кавалачкi лiст Саланевiча i спусьцiлася ўнiз. Ля касы было толькi некалькi чалавек i Валя стала за iмi. Касiр доўга шукаў у ведамасьцi Валiнага прозьвiшча i ўсё не знаходзiў, а Валя, стоячы ля вакна, думала, што ўжо можа й стыпэндыi няма для яе. Касiр падняўся з крэсла i выйшаў, як ён сказаў, на часiнку ў канцылярыю. Прайшло добрых пяць часiнак, а касiра ўсё ня было, i гэта яшчэ болей стрывожыла Камоцкую. Нарэшце, касiр прыйшоў, сказаў, што ўсё ў парадку i выдаў Камоцкай стыпэндыю, адлiчыўшы пяць рублёў на самаабкладаньне.
Валя Камоцкая не пайшла ў манастыр, а да Басi Цыпiнай. Тая адразу тыцнула ёй лiст ад Рамана i ўпiхнула яе ў сваю спальню, жартлiва зазначыўшы, што яна ня хоча бачыць Валiных сьлёз. А сама стала зачэсваць рыжыя, як полымя, свае доўгiя валасы. Ззаду яны даходзiлi аж да пояса. У люстры вiднелiся Басiны голыя грудзi i шыя, усееныя ўсьцяж няпрыемным, як у курапы, рабацiньнем. Рабацiньне-плямы рухалiся ад кожнага ўзмаху рукi i гралi, як чышуёю. На твары сядзеў здаравяка-нос з вялiкай валасатай бародаўкай на канцы. Адылi гэта не перашкаджала Цыпiнай быць задаволенай сабою, яна расчэсвала i расчэсвала сваю гордасьць - валасы, пiльна ўглядаючыся ў люстра. Радасная i ўсхваляваная, яна чакала з хвiлiны на хвiлiну Петрака Шыракова i канечне хацела, каб ён застаў яе ў такiм выглядзе, найбольш эфэктным паводля ейнага разуменьня.
На парозе паказаўся Пятрок Шыракоў з папкаю пад пахай. Жартлiвая, Бася пабегла да яго, ашчаперыла, пацалавала ў пухлую шчаку, абдаючы яго залацiстым агнём свайго пышнага валосься. Пятрок вызваляўся з рук Цыпiнай, выкручваўся, пакуль не пасыпалiся на падлогу сьпiсаныя аркушы паперы з папкi. Шыракоў ажно быў раззлаваўся, але на просьбу Басi, усё-ткi пацалаваў яе сваёю расьсечанай наўкось губою. Хутка яны расьселiся на дыване, i Шыракоў хацеў быў чытаць Басi сваё новае апавяданьне. Але Бася, паклаўшы свой падбародавiч на плячо Шыракова, перапынiла яго:
- Ты ведаеш, хто ў нас? Ня ведаеш? Мой кавалер. Спалохаўся цябе i схаваўся ў маёй спальнi. Хадзi - пакажу!
Цыпiна пацягнула Петрака за руку ў спальню, а з яе якраз ужо выходзiла Валя Камоцкая.
- Ня выйшла - тваё шчасьце, - сьмяючыся, сказала Бася Петраку i запыталася ў Валi: - Зьбег? Дзе ён? I чаго гэта ён надумаўся пасылаць лiсты на мой адрас?
- Ня ведаю.
- А што ён пiша?
- Нiчога. Тры радкi ўсяго.
- Дзе-ж ён, пытаюся - у бацькоў?
- Ах, ведаеш, Бася, як-жа ён можа быць у бацькоў?
Цыпiна спакмела, што Камоцкая ня хоча гаварыць аб Раману i запрапанавала ёй застацца паслухаць апавяданьне Петрака, але Валя, папрасiўшы прабачэньня, пакiнула iх адных, ведаючы, што калi Цыпiна запрашае - ад запрашэньня трэба адмовiцца.
"Прыедзь, калi можаж i хочаш пабачыць мяне, на тое самае месца, дзе мы былi з табою, як iшлi на Польшчу", - думала Валя аб прачытаных радкох у Раманавым лiсьце, пакiдаючы Цыпiну.
"Прыездзь, калi хочаш i можаш"... Як я магу? Зусiм не магу. Гэта-ж ты добра ведаеш i сам, але просiш. Зьнябыўся, га? Я так i ведала. "Калi можаш"? Магчымасьцi ў мяне нiякай. Ёсьць толькi адно хаценьне.
Камоцкая была рада хоця якой магчымасьцi пабачыцца з Раманам. Учора яна думала, што ўжо страцiла яго, аж тут, во глядзi, знайшоўся i спакушае.
Як-жа мне дабрацца да "таго самага месца"? Тады гэта было проста i лёгка яны йшлi абы йсьцi, абы куды, вясёлыя, абы толькi наперад, праз ноч i цiш, поўныя хаценьня, цягi адзiн да аднаго, то была сапраўды вандроўка "на край начы". Гледзячы на зоры, Раман вёў яе тады "ў Польшчу", i сапраўды, яны дайшлi тады мала не да самай заставы. Цяпер ёй трэба йсьцi аднэй, i яна баялася гэтага кiрунку на Польшчу.
Валя Камоцкая адчула - пахiснулася пад ёю зямля, усё, як назнарок, пайшло наўкрыў i не на ейную карысьць: i тое, што яе дапытвалi ў мiлiцыi, i тое, што Мялешка на сходзе назваў ейнае прозьвiшча, i той галоўны факт, што яна заадно з Раманам, i нават тое, што касiр ня выдаў ёй грошай адразу. Камоцкая адчула, што Раман разьдзелiць лёс Саланевiча, што, апынуўшыся на нейкай сваёй фатальнай дарозе, ён уцягне яе ў сваю арбiту. Усё гэта яна добра ўсьведамляла цяпер, але ведала - няма павароту. Каб нават i былi нейкiя шляхi да адступленьня, яна не павярнула-б на iх. Ёй таксама наканавана сваё, як i Раману. I Камоцкая нават iшла далей - ейны шлях прадбачаны нейкай вышэйшай сiлай, самiм космасам, як i шлях Корзюка. Як i Раман, яна чалавек з мiсiяй. "Нiхто з гранiц сваiх ня выйдзе", - пацяшала яна сябе. Таму сваё прызначэньне яна мусiць споўнiць. У гэтым "споўнiць" былi для Валi i насалода, i боль, i шчасьце. Адно было толькi ў гэтым няўцешлiвае - цi разумее Раман супольнасьць, наканаванасьць ягонай i ейнай долi? Адказ на гэтае пытаньне ў Валi выходзiў часта адмоўным. I яшчэ было адно балючае месца: гатовая "споўнiць", спаўняючы ўжо сваю "долю", Валя не магла споўнiць практычна-зямнога хаценьня сваiх бацькоў: выйсьцi ў людзi праз навуку. Не магла, бо навука ня йшла ў пары з ёю, з ейнаю "доляй", дый навука - гэта няшчасьце: каб яна сядзела ў бацькоў на зямлi, не пайшла ў гэтую навуку, усё можа пайшло-б паiншаму, хоць яна й усьведамляла, што ўжо й тая зямля перакуленая дагары i болей не ратуе, што ў спакойны быт зямлi ўварвалася грозная, разбуральная сiла. Адвеку чамусьцi так на нашай зямлi, што людзi, якiя йшлi ў навуку для сябе й зямлi свае, толькi цярпелi ад навукi. Яна ня была нiколi такой разгубленай, нiколi не паддавалася сваёй збытнасьцi, усе ейныя практычныя здольнасьцi пакiнулi яе i яна нат радая была паддацца нейкаму свайму вышэйшаму прызначэньню. Такi настрой у яе пачаўся, калi яна йшла "хаваць сябе" на Ваенныя могiлкi.
