Ня ведаю, цi можна аднесьцi да дадаiзму вершык, што выплывае каля гэтага манумэнту з маiх дзiцячых успамiнаў:
Пришла весна. Цвели дрова.
Верблюд из Африки
Приехал на галошах.
На ўсьцеху Мiрэле ў гановэрскiх крамах багаты выбар мацiцовых гузiкаў. Такiя гузiкi - ейная жарсьць. Мiрэла выкладвае па некалькi марак за штуку й нецярплiва чакае хвiлiны, калi можна будзе выкiнуць у сьметнiцу няшчасныя гузiкi, народжаныя на сьвет без удзелу малюскаў. Адным словам - паэтка.
Праходка па Гановэры сканчаецца блiскучым тэрарыстычным актам паяданьня сакаўной паляндвiцы вусьцiшных памераў, якую мы распластваем на кухоннай дошцы пасярод стала й крыважэрна паласуем нажамi адразу з двух бакоў, падмацоўваючы сiлы салатаю з кукурузай i шмальцам з гарачым белым хлебам. Паводле сваёй iдыёцкай звычкi згадваць з нагоды й без нагоды розную лухту, я ўспамiнаю показку пра тое, як канiбалы злавiлi недзе ў джунглях Новай Гвiнеi групу савецкiх спэцыялiстаў. У чопе кiпiць вада, кухары рыхтуюць соль i перац, а ўдзячныя дзiкуны аблiзваюцца, смакуючы наперад фiлейныя часткi, прысланыя iм далёкай краiнаю разьвiтога сацыялiзму. Тым часам правадыр племя прыглядаецца да будучага пачастунку й раптам усьцешана выгуквае: "Вунь таго разьвязаць, я зь iм вучыўся ў БДУ iмя Ленiна".
Баляваньне адбываецца на хаце ў спадарынi Сiльвii. Пры каве высьвятляецца этымалёгiя ейнага прозьвiшча. "Gеist" па-нямецку дух, а таксама - здань. Каб замест кавы я выпiў "вогненнай вады", дык неадменна выткнуўся б з тостам пра добры дух Гановэру або пра здань, якая выклiкае пачуцьцi, бязьмежна далёкiя ад жаху.
Аднак наперадзе ў нас сустрэча зь верагоднымi чытачамi, а таму ўсё сказанае вышэй iдзе падтэкстам, а гаворка круцiцца вакол iншага.
Напрыклад, вакол расейскага нацыянальнага характару, або, як той казаў, мэнталiтэту. Аказваецца, баўгарскiя этнографы таксама закмецiлi адметнасьць казачнага расейскага Ямелi: лайдак, якi адлежвае на печы бакi, раз-пораз загадваючы што-небудзь зрабiць "по щучьему велению, по моему хотению", у вачох братняга народу паўстае героем вiдавочна станоўчым. Здаецца, аналягi ёсьць яшчэ ў казачным эпасе братнiх народаў Цэнтральнае Афрыкi.
Мiрэла апавядае пра македонцаў, якiя гавораць на заходнебаўгарскiм дыялекце i якiх у Баўгарыi лiчаць баўгарамi, але палiтыкi ў сацыялiстычнай Югаславii нiбыта зрабiлi ўсё магчымае, каб баўгарскi этнас скарацiўся роўна на колькасьць македонцаў. Пры вялiзнай розьнiцы палiтычных ды iншых умоваў перада мною ўсё адно з халодным ветрыкам мiльгае аблiчча паэта й паляшуцкага лiдара Мiколы Шаляговiча са стосiкам ягонай газэты "Полiсьсе", дзе на незразумелай большасьцi палешукоў мове iм даводзiцца, што яны асобная нацыя, а гэтая незразумелая мова й ёсьць iхняя родная мова.
Яшчэ мы гаворым пра Макса Фрыша i ягоную сяброўку Iнгеборг Бахман. Яе героi часта гiнулi ў агнi, як потым загiнула й сама Iнгеборг. Тэму прадчуваньняў у творчасьцi рэальных падзеяў уласнага жыцьця працягвае Мiрэлiн расказ пра баўгарскага клясыка Пэё Яварава. Той баяўся цемры й сьлепаты. Калi ў яго на вачох зьвяла падрахункi з жыцьцём жонка, Пэё схапiў яшчэ цёплы пiсталет i таксама спрабаваў застрэлiцца, але толькi пашкодзiў якiсьцi нэрв i страцiў зрок, каб, жывучы ў цемры, дзень пры днi чуць, што гэта ён забiў жонку.
Я намагаюся ўспомнiць якiя-небудзь прадчуваньнi ў творчасьцi сяго-таго зь беларускiх аўтараў i на свой сорам не магу ўзгадаць нiчога паважнага, калi не лiчыць прадчуваньня чарговага раману з асьпiранткаю - у творчасьцi вялiкага празаiка Н. i прадчуваньня выпiўкi й добрага закусону - адразу ў некалькiх маладых i сталых членаў СП.
Мае гановэрскiя музы ўладкоўваюцца з цыгарэтамi на падлозе каля адчыненага гаўбца. Апошняе, што перакладае Мiрэла: дачка баўгарскага прэзыдэнта Жэлю Жэлева скончыла жыцьцё самагубствам, а прэзыдэнт назаўтра пасьля хаўтураў прымаў вайсковы парад.
Я разгортваю апошнюю Мiрэлiну кнiгу "Памет за подробности" й раптам пачынаю разумець баўгарскую мову. Кажуць, некалi народны паэт Беларусi Рыгор Барадулiн падчас дэкады беларускае лiтаратуры ў Летуве, выправiўшыся ўраньнi па пiва, спынiўся ля газэтнага стэнду й раптам пачаў разумець па-летувiску. Праўда, неўзабаве высьветлiлася, што ён унурыўся ў вiленскi польскамоўны "Сzеrwоnу sztаndаr". Але па-баўгарску я, далiбог, нешта разумею. Верш называецца "Усилието":
Потушаваш един огън, друг огън,
колко огньове, за да напишеш
върху пепелта
стих или име.
Мiж iншым, у Нямеччыне пачытваюць "Нашу Нiву". Доказ - неабвержны. На другой вечарыне Сiльвiя чытае перакладзены спадаром Норбэртам Рандавам з "НН" опус пад назваю "Тунэль зь Серабранкi ў Бэрлiн".
Гэты тунэль прывёў нас у прытульную тэатральную кавярню. Людзей трохi болей, чым запаленых на ссунутых мармуровых столiках сьвечак. Дзяўчына з валасамi й вачыма русалкi пытаецца, як завуць беларуску з профiлем Нэфэрцiцi, што стукае абцасiкамi па менскiм асфальце. Я адказваю, што ў яе вельмi эўрапейскае iмя. Дарэчы вынырвае сэнтэнцыя з Гесэвага "Дэмiяна": анфас маска, сутнасьць пазнаецца ў профiлi.
Наступнае пытаньне: цi адчуваеце вы, што немцы да вас халодныя й абыякавыя? Мiрэла спраўляецца з адказам хутка. У мяне так не атрымлiваецца. Я кажу пра нашу балцкую кроў i пра тое, што балцкiя лейкацыты й эрытрацыты нясуць па жылах беларусаў балцкую стрыманасьць. Я кажу, што люблю, каб мяне не чапалi, каб ня лезьлi ў душу й не прапаноўвалi дзюбнуць за вуглом "пузыр" на траiх, закусiўшы плаўленымi сыркамi. Я кажу, што не хачу, каб мяне, ухвальна паляпваючы па плячы, называлi "простым парнем". Я не хачу быць гаваркiм i не хачу выслухоўваць споведзi незнаёмых людзей. Я выказваю здагадку, што, напэўна, гэтыя рысы ўласьцiвыя сярод беларусаў ня толькi мне.
Пакуль Мiрэла перакладае, я ўспамiнаю старую показку, як Васiль Iванавiч вяртаецца з Парыжу. "Што новага, Васiль Iванавiч, прывезьлi з Парыжу?" пытаецца Пецька. "Ня ведаю, Пецька, яшчэ да доктара не хадзiў", - адказвае легендарны камдыў. Калi б я ведаў нямецкую мову або калi б не шкадаваў Мiрэлы, я распавёў бы зараз яшчэ й гэтую показку i, iнтрыгуючы публiку, паведамiў бы, што таксама заразiўся. Вытрымаўшы неабходную для належнага эфэкту пярэрву, я супакоiў бы чытачоў i асаблiва чытачак, удакладнiўшы, што ў Гановэры я заразiўся зусiм не AIDS, а - нямецкiм спакоем.
Эўропа робiцца блiжэйшаю. Вось i Бэрлiн ужо ня мэта падарожжа, а ўсяго толькi прыпынак на зваротным шляху. Але гэта - ня спляжанае бальшавiкамi старадаўняе мястэчка, празь якое я еду зь Менску ў свой Полацак, у лепшым разе выходзячы на стаянцы да ветру. Немцам падабаецца, калi Бэрлiн называюць новай сталiцай Эўропы. (На мове М. Шаляговiча сталiца, калi не памыляюся, будзе "чолотвэрдзь".) Мне цiкава, што зьмянiлася ў сталiцы за год, пакуль я не бадзяўся па Кюрфюрстэндам i Аляксандар-пляц, i я выходжу зь цягнiка. Балазе, у Бэрлiне, а дакладней, у яго былым заходнiм сэктары жыве мая знаёмая спадарыня Ядзьвiга зь беларускага шляхецкага роду Рымашэўскiх, якая, трапiўшы ў Нямеччыну пяцьдзесят гадоў таму й дасканала авалодаўшы моваю, сумысьля захавала сабе беларускi акцэнт. Дзiва, што яна сустракае мяне, калi не як роднага сына, дык, прынамсi, як роднага пляменьнiка.
Калi вы глядзелi фiльм "Генэралы пяшчаных кар'ераў", дык мусiце памятаць кульгавага хлопчыка, што на колькi дзён трапляе ў багаты дом. У адрозьненьне ад хлопчыка, я пакуль што не кульгавы, не распавядаю сьлязьлiвых гiсторыяў пра таткаву сьмерць i ня маю сувязяў у крымiнальным сьвеце. Усё астатняе вельмi падобнае да фiльму.
У доме спадарынi Ядзьвiгi, апрача яе з мужам Хельмутам, жывуць трынаццаць катоў на чале з заснавальнiцай гэтай кашэчай дынастыi Паўлiнай, якая сыта вуркоча ўжо цэлую чвэртку стагодзьдзя. Каты, якiм я прывёз прывiтаньне ад iхняй самотнай менскай супляменьнiцы Басоты, падзяляюцца на "сацыялiстычных", што кватаруюць на цокальным паверсе, i "капiталiстычных", якiя па-гаспадарску пачуваюцца наверсе. Падзел чацьвераногiх гаспадароў паводле сацыяльна-эканамiчных фармацыяў чыста ўмоўны, бо розьнiца ва ўзроўнi iх жыцьця ў лiтаральным сэньсе палягае ў прасторы. Проста "сацыялiсты" схiльныя да самоты й ня любяць чужых людзей. За колькi тыдняў да майго прыезду менавiта "сацыялiстычны" паверх гэтай Мурлындыi, узьняўшы страшэнны вэрхал, папярэдзiў гаспадароў, што ў дом залезьлi злодзеi.
Колькасьцi катоў у доме прыкладна адпавядае колькасьць гадзiньнiкаў. Усе яны з боем, прычым iдуць з разьбежкаю, i раней за дванаццаць ночы спаць нязвыкламу чалавеку тут лепей ня класьцiся, бо апоўначы ў пакоях пачынаецца праўдзiвы канцэрт.
У адведзеным мне пакоi, якi разы ў тры большы за ўсю маю менскую двухпакаёўку, стаiць на столiку фатаграфiя немаладога афiцэра ў эсэсаўскай форме са стамлёнымi разумнымi вачыма. Гэта ня бацька гера Хельмута. Гэта першы муж спадарынi Ядзьвiгi Фрыц. Iхняе каханьне пачалося ў 1941-м у Калодзiшчах, пад Менскам, дзе стаяла Фрыцава вайсковая частка. За сувязь са славянкаю, а мабыць, i за iншыя грахi, накшталт лiбэралiзму з палоннымi, Фрыца перавялi ў Нямеччыну, але туды вывезьлi й Ядзю Рымашэўскую, i яны не маглi зноў не сустрэцца.
