- У Паўла якраз нiчога гэтага няма, - усмiхнуўся Алесь.
-Я ж к гэтаму i гавару, - абазваўся Тодар.
Тады Павал саскочыў з воза i загаварыў iм тром.
- Браткi мае! Ну, я ведаю, што вы гэткiя моцныя, а я - хворы, дык нашто ж вы гэта мне гаворыце? Што я вiнаваты, што я такi, а вы такiя? Нашто вы мне душу разварочваеце? Ну, не хачу я нiчога гэтага. Ну, Насця нада мною насмяялася, дык я не крыўдую, бо яна здаровая, а я хворы. Можа гэта сухоты ў мяне? Я i так дажыву, калi так, свайго веку. Насцi я не хачу... Хiба слова я ёй калi аб гэтым казаў?! Дык вы з ёю, Алесь, любецеся, дык цi ж я што гавару? Куды я ёй? Можа ў мяне i пераварочвалася ўсё нутро ад жалю, ад крыўды, але ж я маўчаў - куды там мне. Я гэта ведаю... Ды нашто вы косцi бацькi майго варушыце? Мне пакутаваць за гэта аднаму, калi за гэта яшчэ. Хто яго ведае, ад чаго гэта ў мяне... Ну, i я хачу так, як усе, але што ж я вiнаваты? Каб я не хворы, дык цi ў мяне ўсё так было б? Нашто вы ўсё гэта гаворыце, чаму ты, дзядзька Тодар, на сябе не паглядзiш, а майго бацьку памiнаеш?
А яны ўсе ўтрох тады зарагаталi. Рагаталi зычна, шчыра, весела. Рогат iх быў - жаданне, вольнае ад жыццёвых пут - шырокi, i затаiў ён у сабе сiлу грубой, навальнай i нiкчэмнай перамогi дзiкай, тупой сiлы над усiм слабейшым... Была ў рогаце гэтая перамога над слабым Паўлам, над усялякiмi дробнымi перашкодамi, якiх так многа, i перамагаць, змагацца з якiмi ёсць i ўся можа мэта i ўвесь сэнс жыцця. Не было ў рогаце радасцi, была адна сiла здаровая, як камень, цяжкая, як зямля.
Пачынаўся дзень, мусiць, бо шэраю стала вызначацца зямля. Сталi выяўляцца з цеменi далi, дарога больш вiдаць стала. Цi то гэта можа месяц больш выбiўся з-за хмар - там на даляглядзе жоўта пачало рабiцца. Зямля была бясконцым прасторам, якi зваў дыхаць вольнаю воляй.
Цi вёскi, цi лясы паднялiся белаватым i цёмным абрысам далёка, i ўсе вiднець пачалi.
Няйначай, гэта дзень пачынаўся.
Прыйшоў раптам вецер i адагнаў хмары за далёкiя лясы. Тады сонны месяц глянуў, каб развiтацца з зямлёй. Аблiў ён святлом сваiм, як плачам, дарогу, тры фурманкi i людзей на iх.
Наперадзе трос сытым задам конь Алеся Мельгуна, ззаду не адставалi два худзенькiя конiкi Паўла i Сёмкi. На пярэднiм возе гойдалася ў бакi постаць дзяўчыны. Была яна маленькая, тоўсценькая, галава, абкручаная белым тоўстым шалем, надавала ёй мажны выгляд. I постаць яе радавала вока. Месяц асвяцiў людзей на заднiм возе. Быў вясёлы Алесь Мяльгун, усмiхаўся ён шырока, таксама весела ўсмiхаўся, але з нейкай зайздрасцю, Сёмка Цераховiч. Тодар паблiскваў вачыма з-пад пасiвелых броваў на пажоўклым твары, ды хмуры Павал маўчаў, затаiўшы на дробным, вострым i худым твары жаданне дзе-небудзь дзецца ад гэтых людзей.
II
Насця паволi падганяла Алесевага каня, гукала часам на яго слаўным жаночым голасам. У чорным кароткiм каптане яна здавалася тоўсценькаю, порсткаю, i на твары яе гуляла журботная i вясёлая дзявочая задумёнасць, якою дзяўчына заўсёды вабiць да сябе. Яна адчувала, што пра яе гавораць на задняй фурманцы, i ў яе з'яўлялася хваляванне, што вось яна прымушае цэлую ноч гаварыць людзей, адных быць вясёлымi, другiх сумнымi.
Было адно ёй спачатку нядобра трохi перад Паўлам, з якiм неспадзявана давялося з'ехацца, выязджаючы вечарам з вулiцы. А пасля гэта прайшло, бо не ведала яна, што ў Паўла на душы. Успамiналася ёй, як яна зiмою дражнiла Паўла каханнем, думаючы, што ў Паўла, апроч гуллiвай вясёласцi, нiчога ад гэтага не будзе. I цяпер не ведала, што цяжка Паўлу бачыць яе, таксама як не ведаў, не думаў Алесь Мяльгун, што цяжка Паўлу ад кпiнаў.
Ды яшчэ трохi было сорамна дзяўчыне перад усiмi ўжо, што на Алесевым возе едзе яна, хоць i ведала, што ўсе гавораць аб iх блiзкасцi, ды яшчэ дагадвалася, што там, ззаду, ведаюць, што яны з Алесем едуць у горад купляць усё к свайму вяселлю. Ведала, што Сёмка з Тодарам едуць мяняць каня, а то вельмi ж ужо нядужы, стары i худы Сёмкаў конь. Не ведала адно Насця, што Павал едзе да доктара.
I былi ў яе настроi гуллiвыя i журботныя, радасныя. Ёй было весела ад таго, што дражнiлася яна зiмою каханнем з Паўлам, было трохi шкада яго, што ён вельмi ж моцна кашляе. Але ўсё было светла i добра. I ўжо зусiм затапляла ўсе пачуццi нявыказаная словамi вялiкая радасць, што вельмi ж вось падабаецца Алесь; што яны ўдваiх едуць на яго возе купляць, што iм патрэбна, што можа яна паклiкаць яго, здаровага, кплiвага над усiмi, i ён цiха прыйдзе да яе.
Весела было глядзець на чыстае ўжо неба, слухаць гулкiя песнi маладога ветру на пахучых засевах грэчкi. Яна азiрнулася назад i бачыла: Павал ужо iдзе, паволi калываючыся каля свайго воза. I ўявiлася ёй, што гэта Павал рады ад таго, што едзе ў горад уладзiць нейкiя свае справы. Ёй захацелася заспяваць што-небудзь цiхае, радаснае, або зусiм гуллiвае. От так, як яснымi вечарамi ў залатую восень спяваюць гуртам дзе-небудзь каля канцавой хаты.
Што за месяц,
Што за ясны...
Або зусiм новы ў вёсцы матыў песнi:
Гэй вы, конi вараныя,
Грывакi мае!..
Нi то драмаць, нi то моўчкi слухаць ноч пачала Насця.
Тады з'явiлася была ў Паўла думка падысцi да яе i пагаварыць з ёю. А як ступiў ён два крокi наперад, асядаць i гiнуць пачала гэтая думка.
- Няма пра што мне з ёю гаварыць, - зусiм моцна сказаў Павал.
- Што ты кажаш? - дакацiўся голас ззаду.
- Нiчога, дзень нахапiўся, - адказаў Павал i сцебануў пугаю каня па худых рэбрах.
"Вельмi ж на полi ўрадзiла ярына", - падумаў ён невядома чаму. А пасля ўцякла i гэтая думка, i ўявiлася, што доктар, да якога едзе ён, павiнен быць чалавекам вельмi сталым, але нейкiм такiм, якому можна i нават трэба сказаць пра ўсё, нават пра Насцю, што яна гэткая любая, але ж вельмi далёкая, i што таму аж нiчога рабiць не хочацца.
"Яно ўсё пройдзе, - з'явiлася новая думка, - усё забудзецца, а жыццё будзе яшчэ доўгiм, бо ад грудзей, што баляць, нiхто не ўмiраў нiколi, здаецца. Многа яшчэ будзе думак новых i навiн за жыццё, адно вось, аднаму, мусiць, давядзецца, пахаваўшы матку, або перацягнуць на гэтую гаспадарку сястру з мужам з суседняй вёскi... А ўсё ж яно слаўна гэтак ехаць, а пасля вечарам назад; адчуваць волю поля, слухаць, як у вёсках пры дарогах спяваюць пеўнi, i гэтакi ясны змрок ляжыць на дарогах... I нiчога не зробiцца ў жыццi таго, чаго не зробiцца".
Нават i не думка гэта была, а пачуццё.
Зусiм пачынала вiднець, а на полi разгуляўся радасны вецер.
III
У тую ранiцу ў вёсцы яшчэ прыцемкам устала жанчына. Было шмат работы адной у хаце.
"Хаця б дождж не пайшоў ды не абмачыў Паўла", - падумала яна пра сына.
I ўсё тупала па двары ды думала пра Паўла. Яно не то, што гэта было шкада ёй, што Павал нездараўчаны, - аб гэтым не думалася, бо да гэтага прывыклася i было гэта звычайным. Думала яна, што Павал, мусiць, змёрз уначы.
Была жанчына старая i часта насiла ў сабе нейкi востры настрой. Бо гэта яна многа перажыла была за жыццё бяды i гора, i гэта зрабiла яе чулай вельмi.
У тую ранiцу яна брала пад паветкаю дровы i ўбачыла, як каля самай сцяны дрыжаў на ветры дробны куст крапiвы. I тады прыпомнiлася, што яе многа расце на дарозе, дзе агароды пераходзяць у жытнiя засевы. А гэта было прывычнае, роднае, сярод чаго жылося, пакутавалася. I ўжо тады ад гэтага ў жанчыны з'явiлася да ўсяго шырокае пачуццё, i падумалася:
"От Павал прыедзе i пойдзе касiць, а я каля дома буду".
I затым, што было ўсё гэта звязана з тым дробным, што на кожным кроку ў жыццi, затым i з'явiўся ў жанчыны востры настрой. Хацелася гаварыць з усiмi аб усiм. I от пачала яна з нецярплiвасцю чакаць Паўла.
А пасля прыбегла да яе, засопшыся, Ганна, што служыла ўжо другi год у Мельгуновых, i пачала гаварыць, што Алесь паехаў у горад з Насцяю i што ў iх будзе вяселле. А пасля пачала гаварыць, як да яе, яшчэ да Насцi, прыставаў Алесь, усё гаварыў, што возьме замуж, i што цяпер лiха ведае што будзе.
- Ну, няўжо?! - узрадавалася Паўлава мацi.
- А ты як бы рада, - пакрыўдзiлася Ганна, - а ў твайго Паўла здароўе адабрала Насця. Ты думаеш, цётка, я не ведаю? Усе ведаюць! А я не змоўчу.
- Чаму?
- Таму!
- А што рабiць будзеш?
- На яго ў суд падам; усё роўна яму спакойна жыць, гаду, не дам.
- З Насцяю жыць?
- З Насцяю.
- А сястрычка ж мая, зрабi ж ты гэта. Вось i Павал мой узрадуецца, сумны нешта ж вельмi ён цяпер зрабiўся. А я толькi думала аб iм.
I невядома чаму так раптоўна Ганна заплакала. Яна доўга сядзела на адным месцы, на лаве, у кутку Паўлавай хаты, выцiрала рукавом зрэбнага каптана слёзы i чмыхала носам.
А ў галаве ў дзяўчыны хадзiлi вольныя думкi - цi то нявыяўленыя, яшчэ цьмяныя, радасныя нейкiя надзеi нараджалiся ў яе.
Нешта яснае выяўлялася перад маладым жыццём, i само жыццё паднiмалася наперадзе, як вялiкая, цiкавая дарога, на якой апаноўваюць чалавека радасныя хваляваннi.
- Гадаўка гэтая Насця, - сказала моцна Паўлава мацi.
"А што яна вiнавата?" - хацела сказаць Ганна, але сказала, палажыўшы палец на губу:
- Я не дамся ў крыўду Мельгуну.
- От Павал будзе весялейшым, - з хiтраю ўсмешкаю сказала Паўлава мацi, - а то ж вельмi думаць аб нечым пачаў многа.
IV
Павал у той дзень зусiм вясёлым выехаў з горада.
