Быў у Жвiроўскiх адзiн такi момант, калi ўзгадаваная кожным з iх думка раптам, сама па сабе, выслiзнула наповерх i для абодвух стала простай, звычайнай. I звязала гэтая думка двух чалавек блiзкасцю шчырай, сагрэла цёплай сяброўскай лучнасцю.
Быў гэты момант прыгожы i шчасны.
Было гэта ўвечары. Жвiроўскi-сын згатаваў у аблезлым чайнiку чай. У запэцканай мухамi пушцы з надпiсам "какао Жорж-Борман" было два агрызкi цукру. Бацька i сын пiлi чай з цукрам.
Ад чаю цяплынь расплывалася, сагравала пакой мяккай прытульнасцю. Было ласкава на душы ў абодвух Жвiроўскiх, было цёпла на сэрцы. Бацька з сынам завялi цiхую гутарку. Сын апавядаў пра вучэнне, пра школу, пра настаўнiкаў, бацька распытваў, цiкавiўся. Бацька ўспамiнаў даўнiя-даўнiя часы, калi ён вучыўся ў школе, калi i ён жыў такiмi iнтарэсамi.
У гутарцы сын памянуў пiянераў. Мiж iншага неяк сказаў:
- Пiянерам - тым добра. Яны ўсюды ходзяць, на сходках на розных бываюць, на гуртках. Яны больш чаго знаюць за iншых...
Бацька паволi паставiў на стол недапiтае блюдца, выняў з рота недассаны кавалак цукру i спытаўся:
- А калi вышэй куды паступiць, цi лягчэй пiянераў прымаюць?
- Вядома, лягчэй... А з пiянераў у камсамольцы перавядуць, дык камсамольцаў усюды першых прымаюць.
- А ў гуртках чаму навучаюць гэтых пiянераў?
- Усяму. Ёсць спартыўны гурток. Гiмнастыку робяць. Кажуць, мацней чалавек ад гэтага робiцца. Прыгожа так, калi пачнуць вырабляць розныя штукi.
Бацька задумаўся, змоўк. Сын таксама. Усплыло памiж iмi нешта напятае, вострае i жывое, што вымагала выказу нейкага, што цяпер ужо, у гэты момант, не магло астацца затоеным.
Сын проста, нiбы аб звычайнай якой дробнай справе, сказаў:
- Я б дужа хацеў паступiць у пiянеры.
Ён не бачыў, што ў бацькi нервова дрыжала ў гэту часiнку шчака. Ён не глядзеў на бацьку, адвёў свой шырокi марудны погляд убок. Але чуў, што бацька не лаецца, што не злуе нават. I яму было добра зусiм, ён быў спакойны.
Тады бацька сказаў:
- Я ўжо троху думаў аб гэтым. Яно i праўда, не шкодзiла б.
I тож зусiм проста выйшла ў яго, быццам гаварыў аб звычайнай якой дробнай справе.
У гэты момант, можа, больш, як калi, Жвiроўскi-сын пачуў свайго бацьку. Яго сэрца растапiлася жаркай пяшчотай, хацелася ў гэты час прыгалубiць старога бацьку, пацалаваць у шызы, аброслы падстрыжанай шэрсцю, зморшчаны твар.
Ён радасна блiскаў светлымi вачыма, заўзята шморгаў вострым носам, дзюбкай птушынай, i лапатаў жвава аб тым, як будзе добра яму, як будзе весела, калi ён паступiць у пiянеры.
Бацька спынiў яго.
- Толькi во што, сынок. Паступаць ты паступай, але будзь асцярожны... Не паддавайся на iхнiя штучкi. Глядзi, каб не ашукалi цябе.
I Жвiроўскi-бацька пачаў павучаць свайго сына, як трэба трымацца яму ў пiянерах, як захаваць сумленнасць, набожнасць сваю i г. д.
Жвiроўскi-бацька бурчаў, Жвiроўскi-сын не слухаў нiчога. Яму ўсё роўна, ён згодзен на ўсё, будзе рабiць усё чыста, як бацька гаворыць.
У яго будзе чырвоны гальштук.
Ён будзе хадзiць у стройных радах пад дружныя песнi, пад звонкi, задорны гул барабана.
Што яму больш яшчэ трэба?
III
Жвiроўскi-сын прыйшоў са школы ў чырвоным гальштуку. Першы дзень у чырвоным гальштуку... Як жа тут не задраць угару востры нос, як жа не чмыхнуць лiшняга разу, не падсярбнуць задорна падцёкаў з-пад носа!
Жвiроўскаму-бацьку чырвоны гальштук на худзенькай сынавай шыi непрыемна вока ўкалоў. Ён паглядзеў скоса на гальштук, i яго зморшчаны твар раптам затросся. Скрывiўшы вусны нядобрай усмешкай, ён падышоў да сына i дрыжачымi пальцамi здзеў з сынавай шыi чырвоную стужку.
- Не трэба тут... Там насi сабе, колькi хочаш, а тут, у хаце маёй, я не дазволю.
Сын няўцямна зiрнуў на бацьку. У вачах у яго блiснулi слёзы. Глядзеў на бацьку, не зводзiў вачэй, быццам чакаў яшчэ нечага. А ў вачах дрыжала слязьмi маўклiвая горкая крыўда, i скрозь яе - тонкiя iголачкi злосцi.
Бацька схаваў гальштук у фанерную скрынку з-пад мыла, дзе было складзена рознае рыззё, дзе на саменькiм дне ляжала тужурка з блiскучымi гузiкамi.
- Нiчога, паспееш. Наносiшся...
Сын не сказаў нiчога. Моўчкi сеў за стол, моўчкi стаў палуднаваць. А як пасля полудня бацька заснуў, сын асцярожна падкраўся пад ложак i выняў са скрынкi чырвоную стужку. Ён сеў з ёй да акна, глядзеў на яе, любаваўся. I стала спакойна, не было ўжо крыўды, не было злосцi.
- Хай сабе. Не ўсё роўна? Абы там, у школе, у горадзе...
У той вечар ён добра адказаў бацьку лекцыi i перад сном шчыра малiўся за сябе, за бацьку, за пiянераў.
Назаўтра ўраннi бацька аддаў сыну чырвоны гальштук, а сын, прыйшоўшы са школы, сам вярнуў яго бацьку назад.
Так i пайшло з таго часу.
Разгарнулася шумам зялёная вясна.
Была вясна цёплая, ясная. Ахiнула яна прыроду ўрачыстасцю свежай, паслала на свеце дыван хараства маладога.
Разгарнулася вясна Жвiроўскаму-сыну. Павесялела жыццё, аквяцiлася. Далучыўся - чэзлы, слабенькi - да маладой ядранай рунi - i сам зарунеў, сам сокам свежым набраўся.
I не пазнаць стала хлапца. На твары - чырвань, на вострым носе, на дзюбцы птушынай, вяснушка ў капейку асела. Вочы - не вочы, а зайчыкi гарэзныя, спрытныя.
Ходзiць Жвiроўскi-сын на спорт, на гурткi, спявае песнi вясёлыя, смяецца смехам звонка-рассыпчастым - сапраўдным, поўным смехам дзяцiнства.
А дома Жвiроўскi-сын так, як раней. Дома слiзкi, вiхлясты погляд Жвiроўскага-бацькi заўсёды блукае, сочыць за сынам. Прыглядаецца бацька да сына, быццам наскрозь яго працiнае, нутро ўсё хоча ўбачыць. Баiцца стары, каб не згубiць роднага сына, каб не дапусцiць яго ў лапы злосных варожых людзей.
I адчувае стары, з страхам, з трывогай нямой адчувае, што робiцца нешта ў сыне, што не той ужо ён. I напружвае сiлы свае, каб не выпусцiць з рук, каб затрымаць, захаваць хлапца ў спрадвечных дзядоўскiх звычаях, у набожнай строгай сумленнасцi.
Жвiроўскi-сын прынёс новыя прыгожыя кнiжкi. Кнiжкi заўсёды ляжалi пярэстым, стройным грудком на акне. Ляжалi цiха, спакойна, - нiбыта што. А Жвiроўскаму-бацьку яны здавалiся чымсьцi жывым i калючым, як вожык. Бачыў ён у пярэстым стройным грудку нешта злосна чужое, варожае, бачыў пагрозу едкую ў чырванi вясёла размаляваных вокладак, у страшнай незразумеласцi новых нечуваных слоў.
Лёг невялiчкi цiхi грудок бярэмем цяжкiм на свядомасць Жвiроўскага-бацькi, прыцiснуў страхам тупым, нямою трывогай. Лез невялiчкi цiхi грудок востра назойлiвай плямай у вочы старыя, балюча калоў сваiм маўчаннем затоеным. Турбаваў, жыцця не даваў Жвiроўскаму-бацьку.
I нешта раз, топячы печку, стары Жвiроўскi спалiў сынавы кнiжкi. З злараднай дзiкай усмешкай на зморшчаным твары чакаў, калi вернецца сын.
Сын прыйшоў i спытаўся:
- Татка, дзе мае кнiжкi?
Бацька жыдкiм вiхлястым поглядам поўзаў па цёмным кутку. Блукала на твары зларадна дзiка ўсмешка.
- Няма кнiжак. Малы ты яшчэ, каб чытаць iх.
Выйшла так, што зiрнуў пасля гэтага бацька на сына, i тая дрэнная, дзiкая ўсмешка, злараднасць тая маўклiвая, - з кнiжак варожых, з успамiнаў аб iх, аб расправе над iмi, супраць волi самога Жвiроўскага-бацькi перанеслася на сына, на атарапелую постаць яго, на едка чырвоны гальштук на шыi.
У адказ вочы Жвiроўскага-сына завастрылiся тонкiмi iголкамi злосцi.
I быў у тую хвiлiну бацька ворагам сыну, а сын ворагам бацькi.
Гэта быў пачатак. З таго часу так i пайшло. З таго часу памiж двух Жвiроўскiх прайшла глухая шчылiна i расла з кожным днём i глыбела, разяўлялася чорным непераступным бяздоннем.
Бацька яшчэ пiльней стаў прыглядацца да сына, сачыць за кожным крокам яго, выпытваць аб усiх драбнотах яго жыцця за парогам хаты.
Мукай нясцерпнай былi для Жвiроўскага-сына вечары, калi не было нiякiх сходаў, заняткаў, калi трэба было сядзець дома, у брудным пакоi, адзiн на адзiн з сухiм, злосна насцярожаным бацькам. У гэтыя вечары садзiўся бацька за стол супраць сына i пачынаў жорсткi свой допыт.
Не было ўжо цяпер у старога Жвiроўскага руплiвай бацькоўскай трывогi, не было i страху за сына, за яго долю. Пытаўся для таго, каб злавiць на чым-небудзь, каб знайсцi прычэпку якую i потым пiлаваць, упiкаць, мучыць бсконца сваёй буркатнёй - звягаю злоснай. Хацелася цяпер прагна хацелася выпытаць у сына што-небудзь такое, што б падагрэла злосць у старых нячулых грудзях, што б дало магчымасць едка ўскiпець старому счасцвеламу сэрцу.
I калi мучыў ён сына, калi бачыў, як маўклiва i балюча набягаюць слёзы на крыўдай працятыя сынавы вочы, станавiлася лягчэй сэрцу старому, была на душы дзiкая нечалавечая давольнасць. Было гэта так мо затым, што паступова злучыўся ў цяжкiм уяўленнi вобраз сына з вобразам таго чужога, варожага, што сцiснула колам глухiм, што адабрала некалi жонку, канапу i блiскучыя гузiкi.
А сын стуляўся, хаваўся ў маску глухой затоенасцi, паказваў бацьку свайму толькi маўклiва напятыя вочы, у якiх скрозь слёзы нямотнае крыўды прабiвалiся часам вострыя тонкiя iголачкi злосцi.
Не было ўжо ў сынавым сэрцы адданай пакорнасцi, ужо скрозь панавала ў iм сцiснутым комам агiда - цяжкая, шчымлiвая, шавялiлася чорнай гадзюкай варожасць. Ужо ў часе вячэрняй малiтвы Жвiроўскi-сын не малiўся за бацьку, не прасiў дараваць думак нядобрых пра бацьку. У дрыготна-чырвонай цiшы, стоячы на каленях перад змрочным панурым Езусам, Жвiроўскi-сын думаў аб тым, як, што зрабiць, каб пазбыцца ад вечных бацькавых здзекаў. I карабатая, быццам мохам чорным аброслая постаць, што нязграбна кленчыла поплеч, здавалася чужой, незнаёмай, быццам нейкiм дзiўным выпадкам сышлiся, сустрэлiся i некаторы час церпяць адзiн аднаго.
