- Не трэба.
- От якi ты! - пакрыўдзiлася Надзя. - Тады я яго схаваю.
Тым часам цешча паставiла на стол вячэру i выняла з шафы бутэльку.
- Iдзi вячэрай, сынок. Ды шклянку выпi. Ты сёння малайчына!
Калi прыемнае цяпло разлiлося па жылах, настрой Раманаў палепшыўся.
- А ў мяне старшыня пытаў, чаму ты на работу не ходзiш, - паведамiў ён Надзi.
- Што ты яму адказаў? - запытала яна.
- Сказаў, што ты хворая.
- Во правiльна, сынок! - узрадавалася цешча. - А Надзя ж i сапраўды хворая.
Пакуль Раман вячэраў, жанчыны пашапталiся памiж сабой i абедзве падышлi да стала.
- Рамано-ок, - сказала Надзя, - мо б мы заўтра ў мястэчка з'ездзiлi.
- Чаго?
- Да цёткi мне трэба.
- Да якой цёткi?
- Да маёй стрыечнай сястры, - растлумачыла Калiнiха. - Удава яна. Чацвёра дзяцей гадуе. Старажыхай робiць, якi там заробак! Гаруе, бедная, а цяпер захварэла. Няхай бы Надзя завезла ёй чаго-небудзь ды пабыла там дзён колькi пры дзецях.
Раней нi ад цешчы, нi ад жонкi Раман не чуў, што ў мястэчку ў iх ёсць нейкая радня.
Аднак калi яму налiлi яшчэ адну шклянку, ён ужо сам рад быў памагчы той гаротнай удаве.
Назаўтра Раман сказаў брыгадзiру, што павязе жонку ў бальнiцу. Ён запрог каня i прыехаў па Надзю. Яна ўжо была гатова. Пакуль садзiлiся на воз, Калiнiха вынесла вялiзны, нечым напакаваны кош.
- Гасцiнцы сястры, - растлумачыла яна Раману. - Толькi асцярожна, бо тут i яйкi ёсць, каб не разбiлiся.
З мястэчка Раман прыехаў адзiн. Надзя вярнулася праз тыдзень, схуднелая i вельмi кволая.
VI
Iшоў дзень за днём. I Раман паступова прывыкаў да свайго становiшча. Iншы раз задумваўся. Прыходзiла жаданне ўцячы, але Надзя, якую ён цяпер любiў яшчэ больш, i дзiця, якога чакаў, сцiралi такое жаданне. Ён нават не заўважаў цiкаўных i не вельмi спагадлiвых позiркаў сваiх таварышаў па рабоце. На дзяўчат не звяртаў увагi, не адказваў на iх жарты, бо Надзя не цярпела гэтага. Яе часамi ахоплiвала нейкая хваравiтая рэўнасць. Надзя без прычыны накiдвалася на Рамана нават тады, калi яму прыходзiлася пазней вярнуцца з работы. Ён у такiх выпадках быў удзячны Калiнiсе, якая заўсёды заступалася за яго.
Аб тым, каб схадзiць у клуб на танцы або ў кiно, не магло быць i гутаркi. Надзя не хадзiла нiкуды сама i не пускала яго.
А жыццё на Калiнiшыным хутары iшло сваёй дарогай. Раман нават не спрабаваў павярнуць яго ў iншы бок. Ён разам з жанкамi разводзiў брагу, гнаў гарэлку. Але калi аднойчы, стоячы каля самагоннага апарата, пакаштаваў першаку, то не паспеў абцерцi губ, як Надзя сказала яму:
- Калi гнаць самагонку i самому пiць, то на чорта яе гнаць.
- Я толькi пакаштаваў.
- Каштуюць языком, а не горлам.
Больш гаворкi не было, але Раман зразумеў сваё месца i хутка асвойваўся з iм. Затое ў кожную нядзелю ў хаце было шумна i весела. Акрамя Мiкiты Бычка i Стася Парахнi прыходзiлi выпiвакi з iншых вёсак. Некаторыя куплялi гарэлку i iшлi дамоў, некаторыя пiлi на месцы. Такiх Раман любiў лепш. Варта было чалавеку выпiць шклянку, i ён ужо зваў Рамана:
- Эй, Калiнiшын зяць, iдзi сюды!
Раман для прылiку аднекваўся i да ночы набiраўся як туз. Ранiцай прачынаўся з хвораю галавой, якую свiдравала толькi адна думка: "Дрэнна... Дрэнна, Раман... Кiнуць трэба ўсё гэта..." У гэтыя хвiлiны ён адчуваў сябе такiм прынiжаным i няшчасным, што не хацелася жыць на свеце. Ён ненавiдзеў самога сябе. Страшней за ўсё было тое, што пачаў трацiць уласнае iмя. У вочы яго яшчэ клiкалi Раманам, а за вочы нiхто не зваў iначай як Калiнiшын зяць.
У такiя хвiлiны ўнутранага спусташэння на дапамогу яму прыходзiла Надзя са шклянкай гарэлкi. У Рамана ўзнiмаўся настрой, а Надзя вымала ўчарашнюю выручку. I Раман лiчыў грошы. Надзя адкладвала пяцёрку яму на папяросы, i злосць сцiхала.
Аднойчы ў суботу ён паспрабаваў абурыцца, калi жонка i цешча далiвалi няпоўны канiстр самагонкi вадой. (Справа ў тым, што ў нядзелю заўсёды было завозна, а гарэлкi не хапала.) Але Рамана асеклi iзноў. Потым ужо, будучы ў добрым гуморы, Калiнiха сказала, што п'янiцам пасля першай шклянкi добрай самагонкi можна даваць ваду, абы пахла гарэлкай. Яны ўсё выжлукцяць.
Аднаго разу ў хату зайшоў брыгадзiр. Раман збiраўся на работу, а Надзя была ў спальнi.
- Ты да мяне, Антось? - пацiкавiўся Раман.
- Не. Я да тваёй жонкi.
- А што такое?
- Нiчога такога, але чаму яна на работу не ходзiць?
Раман сумеўся.
- Ведаеш, братка... яна... ну, як табе сказаць.... - Раману не хацелася гаварыць чужому чалавеку, што яго жонка цяжарная. Надзя сама прыйшла яму на дапамогу. З прывабнай усмешкай яна выйшла з спальнi, прывiталася з брыгадзiрам i сказала:
- У мяне, Антось, даведка ёсць, чаму я на работу не хаджу. Пачакай хвiлiнку.
Яна зноў выйшла, i Антось падмiргнуў Раману.
- А бабка твая гладзенькая. Дабрэе! Не тое, што дзяўчынай была.
Раман пачырванеў. У гэты момант з'явiлася Надзя з паперкай у руках.
- На, Антось. Даведка з раённай бальнiцы.
Брыгадзiр пачытаў даведку i агледзеў Надзю з галавы да ног.
- Чорт вас ведае, маладых. Пакуль дзяўчына, дык здаровая, а як толькi выйдзе замуж, дык аказваецца, што ў яе сто хвароб. А якiя хваробы, сам чорт не разбярэ. Тут жа нейкая латынь.
Раман зiрнуў на жонку, яна перахапiла яго недаўменны, запытальны позiрк i апусцiла вочы. Брыгадзiр не заўважыў гэтага.
- Даведку аднясi ў праўленне, няхай там разбiраюцца.
Калi ён выйшаў, Раман накiнуўся на жонку:
- Дык ты што, не цяжарная?
- Рамано-ок, гэта ж яшчэ не скора будзе.
- А якая ў цябе даведка? Калi ты яе ўзяла?
- Не бойся, даведка як даведка. А ўзяла яе тады, як у цёткi была.
Раман стаяў як аслупянелы. Яна падышла да яго, абняла i шапнула:
- Рамано-ок! Ну, не злуйся... Хiба я гультайка? Я дзiцё наша шкадую!
VII
А Надзя i сапраўды дабрэла з кожным днём. Усё тое дзявочае, прывабнае i мiлае, што так Раман любiў у ёй, пачало згладжвацца i сцiрацца. Раман тлумачыў гэта цяжарнасцю, i Надзя падабалася яму яшчэ больш. Не падабалася яму толькi яе разленаванасць. Калi ён адыходзiў на работу, Надзя ляжала ў ложку або толькi падымалася i растрапаная стаяла каля печы. Не раз збiраўся Раман пагутарыць з ёю, нават папракнуць, ды так i не сабраўся. Але яна, хiтрая, бачыла яго наскрозь i ўмела павесцi сябе так, што ён забываў аб сваiх намерах. У хвiлiны рашучасцi, якiя прыходзiлi да яго тады, калi ён быў адзiн, Раман шмат чаго выказаў бы i ёй i цешчы, але бяда была ў тым, што гэтая рашучасць знiкала пры iх. Iншы раз Рамана брала злосць, але не надоўга. Так было, калi ён аднойчы прыехаў з лесу стомлены i знямоглы. У хаце не было нi цешчы, нi жонкi. Раман адчынiў шафу, каб знайсцi што-небудзь перакусiць. Позiрк яго ўпаў на бутэльку з гарэлкай. Ён, нiчога не думаючы, налiў шклянку i перакулiў яе ў рот. У гэтае iмгненне адчынiлiся дзверы, i на парозе з'явiлася цешча. Яна аслупянела i зiрнула на Рамана так, як, мабыць, калiсьцi глядзела на сваiх парабкаў.
- Шкада? - запытаў Раман. - А можа не маю права?
- Шкада! - адрэзала цешча. - Бутэлька каштуе дзесяць рублёў. Каму цяпер яе прадам? Ты ж мне не заплацiш!
- Вось як! - крыкнуў Раман.
- Вось так, - рашуча адказала цешча.
Тым часам прыйшла Надзя. Раман думаў, што яна заступiцца за яго, але Надзя толькi мiргала старой, рабiла ёй знакi, каб тая сцiхла, але цешча не зважала на гэта. Раман зразумеў, што ён не толькi не возьме ўлады над гэтымi жанчынамi, але i нiколi не стане на роўную нагу. I гэта апякло яго так балюча, як апякло б раней. Ён цяпер быў падобны на зморанага сабаку, якi толькi адбрэхваецца, а ўкусiць ужо не можа.
Раман цешыў сябе надзеяй, што, калi народзiцца дзiця, ён уладкуецца на работу ў горад цi завярбуецца куды-небудзь i забярэ з сабой Надзю. Тады ён будзе i гаспадаром, i бацькам, i дзiця звяжа яго з Надзяй так, што яна паедзе з iм, куды ён захоча. Ён сябе цешыў такой думкай, але ведаў, што так не зробiць.
Да бацькоў Раман не хадзiў. Пасля першай спробы, калi яго цешча паслала раўнаваць гной, прайшло нямала часу, i цяпер ён саромеўся паказвацца сваякам на вочы. З бацькам сустракаўся часта i вiтаўся, схiлiўшы ўнiз галаву. Ён ведаў, што бацька хоча з iм пагаварыць, але баяўся гэтай гаворкi.
VIII
Мiж тым наступiла вясна. Прыйшла яна iмклiва, са звонам ручаёў, з шумам дажджоў i птушыным гоманам. Раман iшоў з работы дадому i са здзiўленнем аглядаў вiльготныя палi i яшчэ голыя пералескi, але па-веснавому ўжо маладыя i бадзёрыя. I нечакана каля дашчанай кладкi, што была перакiнута праз невялiчкi ручаёк, сустрэў сваю суседку Марыльку. Гэтая дзяўчынка вучылася ў дзевятым класе. Раман нiколi не цiкавiўся ёю, калi i гаварыў, то толькi жартам. Невялiчкая, з кiрпатым носiкам, з блiскучымi, як вугельчыкi, вочкамi, яна трымала ў адной руцэ сумку з кнiжкамi, а ў другой вярбовыя галiнкi з маленькiмi пупышкамi. Сустрэча была такая нечаканая, што Марылька аж скаланулася i нерухома застыла на месцы.
- Гэта ты, Раман? - неяк здзiўлена прамовiла яна.
- Я, Марылька. Нашто ты ломiш вярбу? Яшчэ ж каткоў няма.
- Хiба ты не ведаеш? - здзiвiлася Марылька. - Налью ў гладыш вады, пастаўлю туды галiнкi, i няхай стаяць на акне.
Раман засмяяўся.
