Можа, яшчэ прайшло якiх два цi тры днi. I за гэты кароткi час аж, здаецца, сама мясцовасць змянiлася: зноў пайшлi дарогамi ўцякацкiя фурманкi, i гэта ўжо былi тутэйшыя людзi, з гутаркi можна было адразу пазнаць i з выгляду (раней, быў нядаўна час, ехалi людзi з Польшчы). А яшчэ праз некалькi дзён упартага гарматнага грому дзесьцi далёка войска заняло ўсю мясцовасць.
Пятро Тадаровiч нацягнуў ужо на свае растрыбушаныя драбiнкi верх з пасшываных старых мяшкоў. У тыя днi ён выехаў сохнучы, ныючы, повен пакутнае смагi да жыцця i чуючы перад сабою адно - чорную навiсь смяртэльнай навалы. У кiшэнi яго ляжала добра зашытая моцнымi нiткамi паперка на пяць дзесяцiн зямлi з панскага маёнтка. Вайна гналася следам за iм. Яму давялося змяшацца з тысячамi ўцякацкiх фурманак на восеннай дарозе. Як ён нi ратаваўся з таго агульнага гора, яно ўсё адно спасцiгла яго.
III
Наступным годам, а можа, i двума, бачылi чалавека на брудных вакзалах, там, дзе было цясней, брудней, чарней, бяздольней. Можна было думаць, што чалавек нiчога iншага не ведае, нiколi не бачыў, - гэтак спакойна i панура ён увечары клаўся спаць дзе-небудзь ля сцяны, на цэментовай заплёванай падлозе, або, калi дазваляла надвор'е, на стаптанай траве цi на апыленым лопусе. Усю сваю маёмасць чалавек падсцiлаў пад сябе i падкладаў пад галаву. Часамi яго бачылi, i даволi доўгi час, як ён дзень пры днi стаяў на шумных праходах з працягненаю рукою, часамi чалавек даставаў работу i рабiў вельмi цягавiта. Пануры чалавек любiў работу! А колькi ён зарабляў - пра гэта невядома. Вiдаць было адно тое, што ён вельмi чорны i нейкi зямлiсты. Пры iм быў яшчэ хлопчык. Калi бацька быў на рабоце або калi, не маючы работы, стаяў з працягненаю рукою, хлопчык быў дзесьцi сам па сабе. Варочаўся да бацькi ён увечары. Спаць яны клалiся разам, акрываючыся ўдвух адным салдацкiм шынялём. Пасля ўсходу сонца бацька ўставаў: ён пачынаў дбаць пра будучыню, ён не мог згуляць анiводнай хвiлiны. Кожная хвiлiна павiнна была даць што-небудзь у скарбнiцу той будучынi.
Гэты чалавек быў нешчаслiвы, але ён не заўважаў таго няшчасця - гэтак моцна i ўпарта не паддаваўся ён сённяшняму дню, каб прыдбаць сабе тое, што прыйдзе пасля. Ён як бы не заўважаў самога сябе i ўсяго, што было навокал яго: усё гэта калi-небудзь павiнна мiнуцца, бо нiчога ж няма вечнага. I не толькi самога сябе не заўважаў чалавек. Было падобна да таго, што ён не заўважае i свайго сына. Так, раз на тыдзень папытае яго, дзе ён ходзiць i што ён робiць. Сын жа жыў ужо сваiмi iнтарэсамi i, здаецца, гэтаксама мала цiкавiўся бацькам. Гора зблiжае людзей, гэта факт. Але тут чалавекам апанавала адна iдэя. I ўсё iншае пайшло ёй у ахвяру. Гэта была iдэя таго, што трэба перабыць, перагараваць гэтыя днi i зрабiць сабе тое, за што можна будзе ўхапiцца, калi цяперашняе гора пройдзе. Аднойчы памiж бацькам i сынам адбылося вось што. Сын (яму было цяпер год дванаццаць) не прыходзiў да бацькi больш за тыдзень. Апошнiя днi гэтага тыдня бацька пачаў тужыць - дзе дзеўся хлопец. Хлопец прыйшоў апоўднi i знайшоў бацьку за вакзалам, на чыгунцы. Бацька бiў каменне велiзарным молатам.
- Зноў работу дастаў? - сказаў хлопец.
- Дастаў, - адказаў бацька.
- Я табе хачу сказаць... - загаварыў хлопец.
- Пачакай, - перабiў яго бацька, - зараз будзе перапынак на полудзень, дык тады скажаш. А то гаварыць пры рабоце нязручна. Старшыня будзе крывiцца.
Хлопец паслухмяна адышоўся ўбок i праседзеў з паўгадзiны на адкосе. Бацька заўважыў, што за гэтую паўгадзiну сын скурыў чатыры папяросы.
- От што, - сказаў хлопец, калi бацька сеў палуднаваць, - я табе скажу, што я зусiм заўтра паеду адгэтуль.
- Куды?! - устрывожыўся чалавек. - Хочаш есцi? На хлеб, еш.
- Не, я палуднаваў, - адказаў сын. - Я даўно ўжо жыву каля сапёрнае работы. Кожная вайсковая часць мае пры сабе аднаго-двух гэтакiх, як я. А цяпер рота выязджае адгэтуль, дык i я з ёю.
- А можа, яна выязджае на фронт? - зусiм ужо ўстрывожыўся чалавек.
- Гэта вайсковы сакрэт. Самi салдаты нават не ведаюць да апошняга моманту... Я ўжо не буду гэтакi абарванец, як цяпер. Мне салдат шые з старога шыняля на мой рост шынялец. Таксама будзе гiмнасцёрка, боты, а шапка ўжо ёсць.
Бацька глядзеў на сынаву галаву i сапраўды ўбачыў новую салдацкую шапку, на хлопчыкаву галаву якраз, а на шапцы салдацкая цэшка.
- Пагоны ў мяне таксама будуць, - пахвалiўся малы.
- Як жа ты паедзеш ад мяне? Падумай ты, салдат ганяюць з месца на месца, ты можаш мяне зусiм страцiць. Можа, мы нiколi не знойдзем адзiн аднаго.
- Знойдзем. Я табе буду пiсаць, а ты мне адказваць будзеш. А там я затое не галодны. Я салдацкай кашы i баршча ем колькi захачу.
- Гэта-то добра, мой сынок, гэта добра, што добрыя людзi цябе кормяць. Але мне страшна цябе пускаць ад сябе.
- Што я тут буду пры табе рабiць? А так я памiж людзей вытруся.
- Ты ў мяне адзiн астаўся, з усёй нашай сям'i. (Вочы ў чалавека пачырванелi ад слёз.) Матку мы сваю пахавалi пры дарозе, як мы ехалi сюды ад вайны, на ўцякацтва. Праехаўшы вёрст сто яшчэ далей, пахавалi ў адзiн дзень тваiх меншых братку i сястру. (Чалавек ужо зусiм плакаў.) А праз тры днi пасля гэтага ўжо больш ехаць не было на чым - конь кончыўся, i ўсё на дарозе кiнуць трэба было: хто ў такiя часы мог купiць у нас усё, што там на возе ляжала. Вайна даганяла нас. Нам трэба было ратавацца.
- Пусцi мяне ехаць.
- Цяпер як мы жывом? Мы цяпер жывом, абы пражыць дзень, перагараваць. I што-небудзь трэба каб асталося ў нас на той дзень, калi вайна скончыцца, усё ўпарадкуецца, можна будзе вярнуцца дадому назад i пачаць там жыць па-чалавечы. Я табе, сынку, скажу, ты быў у мяне яшчэ зусiм малы i мала што можаш памятаць. Мы ўвесь свой век з тваёю маткаю i з вамi малымi (зноў слёзы) - не жылi, а гнiлi. Мы жылi на гэтакiм маленькiм кавалачку зямлi, на якiм хiба адно агарод можна было зрабiць, а не хлеб сеяць. Мы жылi без хлеба, без адзежы, як старыя якiя.
- Гэтак як цяпер.
- А можна сказаць, што i мала лепш... Пасля мяне забралi на вайну. Няшчасце на ўсiх людзей найшло: адным ваяваць, другiм кiдаць усё сваё i выязджаць ад вайны ў чужы свет. Мне было пашанцавала на фронце. Я вынес з акопа раненага палкоўнiка i панёс яго да санiтараў. Каб не я, ён бы там зайшоўся б адзiн. Палкоўнiк быў якраз багаты пан, у яго i маёнткi свае, i фабрыкi свае. Дык ён мне за гэта аддзякаваў: ён мне пяць дзесяцiн зямлi адрэзаў з свайго маёнтка. Вось папера на гэтую зямлю. (Чалавек дастаў з-за пазухi паперу, паглядзеў на яе i шпарка схаваў назад.) Дык я цяпер збiраю кожную капейку, кожны грош. Я лепш галодны пасяджу, а капейкi не страчу. Калi няма работы, я стану, працягну руку i ў людзей прашу, абы мне кожны дзень хоць крыху што-небудзь дадаў да таго, што ў нагавiчнай паяснiцы зашыта. Бо прыйдзе час, пасля вайны, калi спакойна можна будзе вярнуцца дадому. Там пяць дзесяцiн зямлi, свае, уласнае (папера за пазухаю) чакае. Там нанова гаспадарка пачнецца, пагаруецца i што-небудзь выгаруецца. А на пачатак справы патрэбны грошы.
- Дык мы будзем ведаць адзiн пра аднаго. Не навек жа мы разлучаемся.
- Цяпер восень. Я выхлапатаў сабе ў камiтэце на зiму месца ў бараку. На цябе i на сябе... Я ўжо нават сёння начаваў у тым бараку. Добра. Дождж на галаву не лье i вецер не дзьме. Барак мураваны, раней нейкiя крамы там былi. Народу хоць многа там, але перазiмаваць там можна будзе. На зiму печы там паставяць. А тым часам не можа быць, каб вайна на зiму не скончылася. Вайна ўсiм у косцi ўелася...
- Ну, дык я з табою зранку заўтра яшчэ развiтаюся. Ты заўтра робiш? Дзе ты будзеш заўтра?
- Заўтра нядзеля, работы няма.
- Дык прыйдзi на вакзал зранку. Заўтра наша часць выязджае.
Хлапчук паважна i стала сказаў гэта i пабег. Пасля пайшоў паволi, два разы азiрнуўшыся на бацьку. Бацька ўжо бiў з-за вуха молатам у камень.
Назаўтра зранку чалавек убачыў свайго сына.
Гэтае малое хлапчанё мела такi выгляд, як быццам бы не будзь ён памiж салдат на вакзале, дык у адзiн момант зруйнуецца ўвесь свет. Хлапчанё было у мiнiяцюры салдат расейскай армii: шынялец, боты (праўда, у адзiн той бот можна было яму зараз дзве нагi ўсаджваць), пагоны з сiняга сукна, учарашняя цэшка на шапцы, шырокая папруга па шынялi пад хлясцiк. Малы з гордаю знявагаю да ўсяго, што толькi было перад iм, трымаўся навыцяжку, браў рукi па швах...
- Здароў! - сказаў ён бацьку.
- Не забывай мяне, сынку. Ты яшчэ малы, ты яшчэ дзiця...
Салдаты рушылi на перон, малы з iмi. Ён нават меў за плячыма нешта накшталт салдацкага ранца. Бацька паспеў адно развiтацца з сынам. На перон ужо яго не пусцiлi. Ён выйшаў з вакзала сумны. Штосьцi пакутнае цяжка варочалася ў грудзях яго. Ён чуў цяпер сябе страшна самотным, як бы сярод мора на гнiлой дошцы. Ён чуў, як прыходзiлi i адыходзiлi цягнiкi, як маршыравалi салдаты, змучаныя конi цяглi гарадскiмi вулiцамi гарматы, не менш змучаныя людзi, прыбiтыя, прыглушаныя, штосьцi рабiлi каля гэтых гармат, штосьцi адзiн аднаму загадвалi, гаварылi, злавалi, лаялiся, маўчалi... Восеннае сонца пякло над горадам. Вулiцы былi пыльныя. Народу было на вулiцах поўна. Званiлi ў царкве. Гук быў густы, моцны, не гэтакi, як калiсьцi там, адкуль выгнала вайна. Адчуванне самотнасцi ў чалавека было большае, як тады, калi ён астаўся адзiн на вайне ля зруйнаваных акопаў. Ён прабадзяўся з паўдня па гораду, заходзiў у царкву, стаяў пад гiпнозам iмшы, вярнуўся ў барак, лёг на сваё месца i маўчаў. Навокал адчувалася вайна: салдаты, уцекачы, бядота, смерць (не толькi там, на фронце, салдацкая смерць, але i тут, яшчэ страшнейшая, у цiхiх кутках, у трантах, у брудзе, у вошах). Ён нiчога не думаў больш у той дзень. Ён не мог знайсцi нi пачатку, нi канцоў, нi прычын - нiчому: нi вайне, нi смерцi, нi голаду. Як муха ў вадзе. Ён нiчога не разумеў на свеце.
