Пралегла роўненька чыгунка.
Вось пераезд, даўно знаёмы;
Правей вакзальныя харомы.
Антось зварочвае направа
Ды йдзе на станцыю рухава.
Ўсё там кiпiць, бы ў час разрухi,
Снуюць служачыя, як мухi,
Гудуць, шумяць, бы ў вуллi пчолы,
I ходзяць шумна балаголы,
Каменяцёсы з малатамi,
Гандляркi бегаюць з кашамi.
У лiхтарах агнi трапечуць!
А гандляры крычаць, шчабечуць
I б'юць у грудзi кулакамi,
Як бы забiць хацелi Шмульку.
А дзядзька палiць сваю люльку,
Сядзiць, другую накладае
I свайго сябра выглядае.
- А, брат Антонi! - дзядзька чуе.
Глядзiць - аж Драка сам шыбуе,
Iдзе, кiвае галавою
I газы пах нясе з сабою.
- Здароў, брат Донiс! - дзядзька рады,
Сябру кiвае для нарады:
- Скажы мне, браце, цi няможна,
Пры гэтым дзядзька асцярожна
Прыгнуўся к Донiсу, замяўся,
Ды Донiс зразу дагадаўся,
Што за патрэбу мае сябар,
Дык цi не можна б мне... за хабар
Крыху паехаць на машыне?
- А вось пастой, хай люд адхлыне,
Кур'ерскi пройдзе, а тым часам
Мы перамовiмся з Уласам...
Спакойны будзь: мы ўсё абладзiм,
Хоць на таварны, а пасадзiм.
- Дык ты, брат Донiс, пастарайся!
- Будзь пэўны, брат, не сумнявайся:
З казамi мы на торг паспеем.
У гэты момант лютым змеем
Ляцiць кур'ерскi. Задрыжалi
Ўсе шыбы ў вокнах на вакзале,
I ўвесь народ ураз мятнуўся,
I дзядзька наш не аглянуўся,
Як i яго людская хваля
Нясла, бы шчэпку ў перавале.
Як бы хто iх тут страшна спудзiў.
Плячук тут дзядзька прынапрудзiў,
Крутнуўся моцна навакола,
Чуць з ног не збiўшы балагола,
Ды наступiў на бот падпанку,
Зато мiж цел прабiў палянку
Ён гэтым моцным паваротам,
У цвёрды грунт упёршысь ботам.
Званок, другi i зараз трэцi,
I дрыгнуў поезд, быццам чэрцi
Яго сярдзiта скаланулi,
Дождж цэлы iскар сыпанулi
I страшным рогатам заржалi
Ды з дымам далей паiмчалi.
Вакзал пусцеў, люд распаўзаўся.
Антось сядзеў або сланяўся,
Балелi ногi, ўнiкла сiла,
А спаць так моцненька кланiла!
- Ну, што, Антонi, рыбу вудзiш?
Заснеш, брат, потым i не ўзбудзiш.
Хадзем, брат, вып'ем, пагаворым!
Сябры выходзяць крокам скорым.
Сядзяць за пiвам, выпiваюць,
Аб розных справах разважаюць,
А пiва iм вяселiць душы,
I чырванеюць у iх вушы;
А праз кароткую хвiлiну
Антось садзiўся на машыну.
На паравозе без бiлета
Чхаў да Баранавiч дасвета.
Вiдаць, у добрую часiну
Збiраўся дзядзька ў пуцявiну:
Ў Баранавiчах налучыўся
Кандуктар добры: ён згадзiўся
Давезцi ў Вiльню дзядзьку сходна.
Ўздыхнуў тут дзядзька наш свабодна
I, азiраючысь трывожна,
Ў вагон шыбуе асцярожна,
Куды кандуктар тыкнуў пальцам.
I вось наш дзядзька едзе "зайцам".
Тым часам сонейка ўсхадзiла,
Палёў узгоркi залацiла,
I белаватаю смугою
Туман навiснуў над вадою.
Вагон бiтком набiт народам.
Iмчыцца поезд поўным ходам,
I толькi пыл ён падымае,
Як ад табакi, дзядзька чхае.
Пайшоў кандуктар i вачамi
Шукае торбу з кутасамi.
Стхарыўся дзядзька у куточку,
I торба з iм на тым кiёчку,
З якiм наш дзядзька пехатою
Учора йшоў адзiн душою.
Не спаў ён праве цэлай ночы,
На свет глядзець не хочуць вочы,
А галава сама гуляе,
Машыне тахты выбiвае:
Нанiз падзе, назад рванецца,
Туды-сюды яна качнецца
I грукне ў сцену, як дурная,
Як толькi карк яе трымае!
Так на вяселлi маладуха,
Калi датне яе сiвуха,
Забудзе ўсё ды пойдзе ў скокi
I чэша дробна, рукi - ў бокi,
Не чуе долу пад нагамi
I плешча ў тахт яна рукамi.
"Лягаш" у дзядзьку ўцiкаваўся
I, як з iм толькi параўняўся,
Пад бок штурхнуў яго рукою,
Маргнуў, паклiкаў галавою.
Ўсхапiўся дзядзька наш праворна
I за кандуктарам пакорна
Iдзе ён, стомлены, заспаны,
Не раз схiнуўшыся, як п'яны.
Прывёў ён дзядзьку ў карыдорчык
(Абодвух iх трымае ворчык).
- Iдзi сюды! - кандуктар кажа.
Я буду сам стаяць на стражы
Iдзе кантроль, дык ты схавайся,
Сядзi цiшком, не адзывайся,
Не кашляй моцна i не грукай!
I з гэтай мудраю навукай
Кандуктар дзверы адчыняе,
I хiтра пломбу ён знiмае,
Засадзiць гвозд, ключом пакруцiць,
А страх аж вочы дзядзьку муцiць,
I губа ходзiць, бы ў жаробкi.
Тым часам дзверы бруднай "топкi"
Ўраз адамкнуў кандуктар лоўка
I зачынiў, бы ў клетцы воўка,
Запхнуўшы дзядзьку чуць не сiлай
Да гэтай дзiркi апастылай.
Ступiў наш дзядзька крок, спынiўся
I свет яму тут зачынiўся,
Стаiць, як дурань, небарака.
- Куды ж ты ўпхнуў мяне, вужака?
Бадай ты спрах з сваёй нарою!
Гамонiць дзядзька сам з сабою.
- Ну ж, удружыў, гад! вось усунуў!
I ў цёмны кут ён злосна плюнуў.
- Ах, вэй! што гэта? цi сляпы ты?
То ж тут жа мы! - з кутка сярдзiты
Пачуўся голас чалавечы,
Аж узнялiся ў дзядзькi плечы,
Ды каб схаваць, што ён спужаўся,
Спакойна дзядзька адазваўся:
- А, гэта вы! Нашто ж пад слiну
Было вам ставiць абразiну?
Тут толькi стаў ён прыглядацца
"Зайцы" сярдзiта мiтусяцца.
Яны даўно ўжо там стаялi,
Як мышы з норак, выглядалi.
Пярэднi з iх, такi вяртлявы,
Яшчэ ўсё цёрся аб рукавы.
Было ўсё чорна тут ад сажы,
Насiлась густа пылу пража;
Адно акенечка i тое
Глядзела цьмяна насляпое.
А цесната - нi стаць, нi сесцi,
Тырчы, як пень, на адным месце!
Але сяк-так прымайстраваўся
Наш падарожны каля печы,
Размяў крыху грудзiну, плечы
I закурыць нарыхтаваўся,
У кут паставiўшы крывульку.
Дастаў капшук, агледзеў люльку,
Прадзьмуў цыбук, задаўшы смроду,
Аж пасажыр сiвабароды
Даўно ўжо ён на дзядзьку дзьмуўся
Шмаргнуўшы носам, адвярнуўся.
Але наш дзядзька не шманае:
Тытун у люльку накладае;
Тытун быў свой, а не куплёны,
I драў ён горла, як шалёны,
I, як казаў у нас Дзямешка,
Па галаве бiў, як даўбешка.
Тытун быў хвацкi, адмысловы,
I не адзiн курэц здаровы,
Хвацiўшы дыму галт знячэўку,
Як бы спiрытусу кватэрку,
I чхаў, i пырхаў з паўгадзiны,
I выцiраў з вачэй слязiны,
Аж пуп яго трашчаў i рваўся
(Ён бесарабскiм называўся
Тытун той дзядзькаў самавiты).
Як чорт, быў дым яго сярдзiты.
Наклаўшы люльку, выняў скалку,
Адкалупiў ён цыру галку
I гасiць крэсiвам. Iскрынкi,
Як залаценькiя пылiнкi,
З нягромкiм трэскам узвiлiся,
На цыр багата палiлiся.
Вось дзядзька люльку раздзiмае,
Цыбук хрыпiць, пiшчыць, спявае.
Дым усё большымi клубамi
Звiсае ў дзядзькi над вусамi.
I вось як люлька разгарэлась
Курыць даўно яму хацелась,
Набраў ён дыму рот паўнюткi
Цягнуў не меней паўмiнуткi
I клуб, як з комiна, пускае.
Нясецца дым, насы зрывае,
"Зайцам" духi ён забiвае;
I мух тым дымам даняло:
Гудуць жалобна, б'юцца ў шкло.
Падняўся кашаль мiж "зайцамi",
I ўсе зашморгалi насамi.
- Ой, фэ! не вытрываць! ратуйце!
Хоць нашу старасць пашкадуйце!
Крычаць "зайцы" ўсе ў адзiн голас
I на бародах скубуць волас,
А дзядзька пыхкае клубамi
I смех хавае пад вусамi.
Ды ў гэты момант з карыдора
Пачуўся голас кандуктора
I грук у дзверы кулакамi.
- Эй ты, там, торба з кутасамi!
Якога чорта гэта смалiш?
Ты мне вагон увесь развалiш!
Пакiнь курыць, бо i праз дзверы
Праходзiць дым сюды без меры...
Але i дым: аж з ног скiдае!
Ну, проста нос табе зрывае!
Кантроль, даў Бог, прайшоў удатна.
Вайшлi ў вагон, i так прыятна
Ў вагоне дзядзьку паказалась!
Прад iм раўнiна рассцiлалась
Палёў, засеяных хлябамi;
Загоны стройнымi радамi
Антосю вочы весялiлi
I на працягу цэлай мiлi
Узад пачцiва адхадзiлi
I расступалiсь прад машынай,
Як кавалеры прад дзяўчынай
Цi як прад свёкрам маладзiца.
Яна ж, як вольная арлiца,
Ляцiць стралою, грозна дыша
I сiвым дымам цяжка пыша.
I кожны мiг каля чыгункi
З'яўлялiсь новыя малюнкi:
Слупы мiльгалi верставыя,
Дарожкi, сцежачкi крывыя,
Што чуць заметна спамiж збожжа
Вiлiся йстужкаю прыгожа;
Лясы, гаёчкi вынiкалi,
I цэрквы вежамi блiшчалi
Ў жывых вянках бяроз i клёнаў,
I пакручастых рэчак гоны,
I мiгацелi сёлы, дворы,
Сады, курганы, касагоры.
- Ото разгон i шыр якая!
З сабою дзядзька разважае.
Зiрнеш - не згледзiш канца-краю,
I гэта ўся зямлi армада
Гаспадара-цара аблада!
Вялiкi ён багач на свеце,
Ды толькi бедны яго дзецi:
Ядуць хлябок яны з мякiнай,
"Зайцамi" ездзяць на машыне.
Якiя дворы, Божа мiлы!
А ўсюды бедны люд пахiлы
Кiшыць, гаротны, як мурашкi,
I ўздых задушаны ды цяжкi
Гатоў з грудзей яго прарвацца,
На гоман думак адазвацца.
"Эх, дзецца людзям бедным недзе!"
I ўспомнiў дзядзька, куды едзе
