- Немагчыма стала працаваць - рэжа ўсё пад корань. Пры камунiстах i то лягчэй было...
Пазяхнуўшы, стары налёг сьпiнаю на дзьверы, заплюшчыў вочы i калi - праз поўгадзiны - сваяк выходзiў з хаты, кульнуўся таму пад ногi. Сваяк ад начаканасьцi падскочыў, выпусьцiў з роту папяросiну i, дапамагаючы Трахiму падняцца, прамармытаў:
- Ну, Пятровiч, у цябе i жарцiкi...
Потым карэспандэнт доўга шнарыў рукой па падлозе, шукаючы згубленую папяросiну, нарэшце знайшоў, прыпалiў ад падстаўленай Мiколам запальнiчкi:
- Карацей, даю два матар'ялы - адзiн у сваю газэту, другi ў "Праўду". У Маскве такiя рэчы любяць.
- I аб'яву... - нясьмела заўважыў Мiкола.
- За аб'яву не хвалюйся. Сёньня ж патэлефаную Хамiцкаму. Надрукуюць у лепшым камэрцыйным выданьнi. Як там напiсаць? "Прадаецца бацька-Сталiн"?
Сваяк зь Мiколам яшчэ трохi гаманiлi - Мiкола ўсё бедаваў, што помнiк надта цяжкi i гэта можа адпудзiць пакупнiкоў, - дзед Трахiм той парой прыбраў на стале, сасмажыў яечню i з палёгкай уздыхнуў, калi пакамечаны капялюш таргатлiва паплыў мiма вокнаў. Ля весьнiц, аднак, капялюш крутнуўся вакол сваёй восi i Аркашка, увабраўшы голаў у плечы, пабег у адваротным накiрунку.
"Цi не ў прыбiральню пабег?" - падумалася Трахiму; у гэты момант да помнiка падкацiла шэрая "волга" i зь яе нутра вылез, цяжка аддзiмаючыся, старшыня райвыканкаму Ганчарук i яшчэ нейкi, вайсковай выпраўкi чалавек, на носе якога вiселi сонечныя акуляры. Агледзеўшы помнiк, Ганчарук пачухаў патылiцу, сказаў штосьцi напарнiку, тыцнуўшы пры гэтым пальцам угору i сьпехам падаўся да машыны.
Наступныя два днi выдалiся спакойнымi: у хату нiхто не завiтваў, да весьнiц нiхто не пад'яжджаў, i ўзрадаваныя дзедавы куры iзноў пачалi поркацца ў зямлi на сваiм ўлюбёным месцы - пад помнiкам правадыру. Але на трэцi дзень да хаты пад'ехаў даўжэзны белы фургон, зь яго выскачылi маладыя хлопцы ў рознакаляровых кепурках; хлопцы тут жа пачалi раскручваць нейкiя шнуры i ўнук Мiкола, зiрнуўшы ў вакно, каротка патлумачыў:
- Тэлебачаньне.
I дзед i ўнук зьлёгку захвалявалiся - а раптам паклiчуць штосьцi сказаць у камэру. Але хваляваньне было дарэмным. У хату нiхто не заходзiў, а неўзабаве да весьнiц падрулiў "казялок", у запыленай шыбе якога мiльгануў азызлы твар Юстына Капiтонавiча Дуба.
- А гэты чаго тут? - уразiўся дзед Трахiм.
- Эх, дзядуля... На тэлебачаньнi слова даюць толькi надзейным людзям, - з уздыхам прамовiў Мiкола. Унук адсунуў непадатныя просвы, разнасьцежыў вакно. Пазнаеш, дзед, вунь тую стрыжаную сучку? "Панараму" вядзе.
Кабецiна, пра якую казаў Мiкола, падвяла былога ваянкома да помнiка, махнула нейкаму хлопцу i лагодным голасам прасьпявала:
- Вы, Юстын Капiтонавiч, толькi не хвалюйцеся. I глядзiце не на мяне, а ў аб'ектыў тэлекамэры.
Кабета iзноўку махнула рукой, састроiла лагодную ўсьмешку, натхнёна загаварыла ў мiкрафон на чысьцюткай беларускай мове:
- Гiсторыя не бывае добрай цi дрэннай. Гiсторыя такая, якая яна ёсьць - зь яе ўзьлётамi i перамогамi, пякучым болем i трагедыямi. I як бы нi сiлiлiся сёньняшнiя абвяргальнiкi, гiсторыя нашага народу заўсёды з намi, яна вяртаецца да нас i яскравы таму прыклад - вось гэты помнiк, якi стаiць за маёю сьпiнаю. Iмя Iосiфа Вiсарыёнавiча Сталiна i дагэтуль выклiкае шмат спрэчак. Але спытаем - як ставяцца да гэтага iмя тыя, хто пралiваў кроў на франтах Вялiкай Айчыннай вайны, хто з iмем Сталiна на вуснах iшоў у сьмяротны бой...
- У якi бой!? - вырвалася з Трахiмавай грудзiны, - знайшлi ваяку... у сорак шостым румынаў вартаваў, а потым штаны ў ваенкамаце праседжваў, - Трахiм сказаў яшчэ пару слоў на адрас Дуба, а ўнук, з адчаем зiрнуўшы на сонца, чхнуў, ды так гучна, што кабецiна азiрнулася i ўжо на чыстай расейшчыне гукнула хлопцу з тэлекамэрай:
- Лёша, давай сначала...
Рэшту дня - аж да самага вечару - Трахiм праседзеў у Сяргейчыка аднаногага iнвалiда, якi жыў па суседзтву. Сяргейчык, з-за хваробы, ужо год як не выходзiў з хаты, а таму страшэнна ўзрадваўся, пабачыўшы суседа. З такой нагоды iнвалiд нават дастаў пляшку самаробнай налiўкi i хаця Трахiм быў чалавекам непiтушчым, але гэтым разам прапусьцiў чарку. Балазе, i нагода была адпаведная: у гэты дзень, пяцьдзесят пяць гадоў таму, Сяргейчык застаўся без нагi.
- Ляжалi ў кукурузе, а тут ён як джвагне зь мiнамёту, дык мяне нават з акопу выкiнула, - слухаў Трахiм нетаропкi суседавы аповед i з уздыхам прыгадваў як i яго аднойчы, пад час бамбёжкi, выкiнула з паравозу. I ўваччу на кароткае iмгненьне паўстаў разьвернуты бомбаю тэндэр, ахопленыя полымем цяплушкi санiтарнага цягнiка i перакошаная шыльда з надпiсам "Вязьма" на будынку вакзалу. Трахiм спахмурнеў, кульнуў чарку, закашляўся - налiўка патрапiла ў нос - i Сяргейчык задаволена паляпаў яго па сьпiне.
Калi стары вярнуўся дахаты, тэлевiзiйнiкаў пад вокнамi ўжо не было, але затое ўпоперак вулiцы - адзнака таго, што кiроўца быў не ў гуморы - стаяў гасютавы "беларус".
Зрэшты, не ў гуморы быў i ўнук Мiкола: з адчыненай форткi вырываўся на прасьцяг ягоны гарачлiвы голас:
- Цэлы месяц важдалiся... i атрымалi... пендаля пад зад...
Адчынiўшы дзьверы i пабачыўшы самлелы Мiколавы твар i панылага Гасюту, стары зразумеў: нешта здарылася.
- А можа дадуць якую кампэнсацыю? - нясьмела перапытаў Гасюта: трактарыст сядзеў за кухонным сталом, утаропiўшы вочы ў нейкую паперчыну.
- Як жа... дадуць! Дручком спамiж вушэй, - азваўся са сьвятлiцы ўнук i брыдка вылаяўся.
Трахiм моўчкi кiўнуў Гасюту i той, у сваю чаргу, кiўнуў на паперчыну, што трымаў у руках.
- Во... прыслалi заказным лiстом... "Бюст I.В.Сталiна работы скульптара Леапольда Кангалевiча зьяўляецца ўласнасьцю дзяржавы i мусiць быць перададзены ў фонд Дзяржаўнага мастацкага музэю..."
- Не, ну якiя казлы... Сорак гадоў у рацэ адваляўся... - выгукнуў Мiкола, але фразы ня скончыў - выбег на кухню i зацкавана прамармытаў:
- Пiтонавiч...
- Што - Пiтонавiч? - не зразумеў Гасюта.
- Што-што... Сплавiм вэтэранам за дзьве скрынi гарэлкi, а там хай разьбiраюцца - чыя гэта ўласнасьць.
Яшчэ iмгненьне - i Гасюта зь Мiколам, нiбыта падхопленыя вiхурай, кiнулiся да дзьвярэй i, пiхаючы адно другога, вылецелi на падворак.
V
I вось ён, насьпеў той хвалюючы момант, калi Мiкола ўнёс у хату скрыню гарэлкi, паставiў яе на табурэт i з удумлiвай разважнасьцю аддзьмуўся. Сьледам за iм, цягнучы другую скрыню, увайшоў Гасюта, а праз хвiлю - з трыма пляшкамi мiнэральнай вады пад пахамi - з цёмнага прысенку выплыў Данiк Крываблоцкi.
- Карацей, тры днi да яго зь Мiколам хадзiлi - грошаў так i ня выбiлi, прамаўляў, зьвяртаючыся да Крываблоцкага, Гасюта. - А сёньня, бляха, заходжу з кувалдай у руках. Пiтонавiч тут i ўсхваляваўся. "Прыяжджай па абедзе, - кажа атрымаеш грошы пад распiску".
- А што, бюст ужо ўцягнулi? - запытаўся Данiк дрыжачым ад захапленьня голасам.
- Мальцы з пiльнi на кругляках укацiлi. Цяпер вось будуць падымаць неяк. Трыма дамкратамi.
- Дарма пупы рвуць, - уключыўся ў размову Мiкола, - у Пiтонавiча грошаў больш няма нi капейкi, - Мiкола задаволена крэкнуў i, нiбыта той цыркач, падкiнуў на далонi пляшку гарэлкi.
Дзед Трахiм выйшаў з хаты, падышоў да весьнiц, i, аблашчыўшы поглядам кола сьвежай зямлi - месца, дзе стаяў правадыр, зморана перавёў дых. Стары мерыўся пайсьцi да Сяргейчыка - трэба ж было недзе пераседзець п'янку, ды яшчэ хацеў пазычыць грошаў, бо не было за што купiць нi хлеба, нi папяросаў - але ногi зусiм ня йшлi i Трахiм прысеў на лаўку.
Ён доўга сядзеў з заплюшчанымi вачыма i слухаў няўцямную гаману, якая лiлася з адчыненых вокнаў хаты. Час ад часу гамонка перарывалася бразгатам шклянак, здаволенай керханiнай, Данiк Крываблоцкi раз за разам спрабаваў зацягнуць нейкую песьню, нарэшце зацягнуў - ды так гучна, што на двары сярдзiта заенчыў певень, але нечакана ацiх i дзесьцi непадалёку абудзiлiся сутаргавыя ўсхлiпы.
Трахiм разьмежыў вочы i ўбачыў русявага Пецьку. Падшыванец iшоў па вулiцы i перарывiста плакаў.
- Гэй, пакрыўдзiў хто? - крыкнуў дзед Трахiм, але падшыванец не азваўся.
- Пакрыўдзiў хто? - давялося паўтарыць старому i Пецька скрозь сьлёзы праенчыў:
- Татку... працiснула... у больнiцу адвезьлi.
- Як прыцiснула?! Чым?! - выдыхнуў Трахiм, паспрабаваў устаць, але тут жа iзноў плюхнуўся на лаўку.
- Бацька твой на пiльнi робiць? - гукнуў ён усьлед падшыванцу, але той не адказаў - пайшоў, пацепваючы ад плачу худымi плечукамi.
"Божухна, усё з-за мяне", - бязгучна прашаптаў Трахiм i твар ягоны апалiла задушлiвая гарачыня. Полымя вырывалася з паравознай топкi i краналася русявых валасой качагара. Пецька ляжаў дагары тварам i зыркiя вогнiкi замарачна мiтусiлiся ў шырока расплюшчаных вачах.
- Пеця, ты што?! - гукнуў ён, не пазнаўшы ўласнага галасу.
Ён адцягнуў качагара ад топкi, павiс на парэнчах, зьбiраючыся клiкнуць санiтара, ды ня клiкнуў, бо з вышынi, са страшным гудам, на яго падаў нямецкi самалёт. Ад самалётнага чэрава адарвалася штосьцi падаўгаватае i ў апошняе iмгненьнем перад выбухам ён убачыў за самалётным штурвалам бэтонную галаву бацькi-Сталiна.
Трахiму часьцяком мроiлася тая страшная бамбёжка, мроiлася ахопленая полымем станцыя Вязьма, да вушэй даляталi крыкi раненых i нос казытаў саладжавы пах паленага людзкога мяса, i ў сьвядомасьцi кожнага разу мiльгцеў невыразны твар нямецкага лётчыка, якога ён угледзеў за iмгненьне да выбуху. I вось, нарэшце, ён убачыў - хто кiнуў бомбу.
