Наступныя суткi былi спакайнейшыя, i ён, бы згаладнелы да ежы, улёг у сваю справу. Ён стараўся браць углыб, у самую тоўшчу сьцяны, не калупаючы яе ўшыркi. Калi б ухапiцца глыбей, ды яшчэ аберуч, каб ужо выдзерцi, выкацiць вялiкi камень, утварылася б нара-лёх. Каб толькi якая адтулiна. Ужо б ён прашчамiўся.
Што-колечы ён накалупаў, але стала невядома, куды падзяваць той каменны друз. Пакiнуць у куце было нельга, тое б адразу заўважылi. Разы два ён высыпаў у парашу, якую выносiлi зьняволеныя пад наглядам турэмшчыкаў. Але й тое было рызыкова. Хiба зьядаць? Пакуль што ён сыпаў друз у чаравiкi, што стаялi збоч каля дзьвярэй. Быццам навiдавоку, але змрок не даваў згледзець, што ў iх. Сам быў босы. Быццам у абутку яму было горача.
Ранкам аднаго дня, яшчэ да сьняданку, зiрнуўшы ў свой кут, ён ледзьве ня страцiў прытомнасьць: у змроку цьмяна сьвiцiлася вузенькая кароткая шчылiнка. Бы сьветлая стрэмка на глухой чарнаце сьцяны. Баючыся, што тое заўважаць наглядчыкi, ён кiнуў туды сваю турэмную куртку, неяк захiнуў сьветлую стрэмку. Турэмшчыкi, i праўда, не заўважылi, але ён падумаў, што годзе! Трэба як найхутчэй iрваць кiпцi. Iначай усё прападзе.
Наступнаю ноччу ён дамогся новага посьпеху - так пашырыў шчылiну, што мог прасунуць у яе абедзьве рукi, неяк узяцца за бок каменя. Належала яго рваць на сябе, але цi вырвецца? Цi стане ў яго столькi сiлы? Усё ж сiлы, мабыць, было малавата. Тады ён пачаў варушыць камень - цягнуць i пiхаць яго з боку ў бок, зьверху ўнiз. Тое адабрала нямала часу, але дало большы вынiк, - здаецца, ён перамагаў каменную пароду. Зь яго слабымi чалавечымi сiламi i яго магутнаю прагай волi.
Нарэшце ён выдзер гэты камень, хоць у самога паплылi ад натугi каляровыя кругi ўваччу, захлыналася дыханьне. У сьцяне быў вузкi i глыбокi лаз, зь якога патыхнула сьцюжай i змрокам бязьмесячнай ночы. Але, мусiць, у яго не засталося часу. Да ранку былi лiчаныя хвiлiны - ён адчуваў, што не пасьпее. I ў апошнiя хвiлiны можа здарыцца бяда.
Зь вялiкаю асьцярогай ён ускацiў камень на ранейшае месца, доўга круцiў яго, пакуль уладкаваў дакладана туды, дзе ён заўсёды ляжаў. Неяк затулiў трантамi шчылiны. Здаецца, i зблiзку нiчога не было вiдаць. Але калi ня ўчыняць шмон. Калi будзе шмон, усё прапала.
Той дзень ён пачуваўся бы на iголках. То сядзеў, то ўскокваў, хадзiў сюды-туды па апрыклай камэры. Наглядчык, што прынёс яму сёрбава, быў у воглым шынялi i змакрэлых ботах, значыцца, там, на волi, iшлi дажджы. Здаецца, настала восень. I яго ня выкрылi. Ужо гэта была ўдача - нечуваная, небывалая. Жахлiва, калi ўсё сарвецца у апошнi час. У апошнiя хвiлiны. Яму б толькi дачакацца начы...
Але настала i ноч. Турэмшчыкi паводзiлi сябе, як заўжды: прынесьлi вячэру, зьмянiлi парашу. Нi ў iхных паводзiнах, нi ў позiрках, здаецца, не было нiчога, што выклiкала б у яго трывогу. Ужо ён бы заўважыў. Ягоны позiрк i слых сталi цяпер, бы напятыя струны, бы лазэрны прамень - ён заўважаў усё. Надта шмат цяпер залежала не ад яго - ад iншых. I ён настроiўся на iншых - на ягоных турэмшчыкаў. Што залежала ад яго, ён зрабiў усё. Нават болей, чым спадзяваўся.
Ён хваляваўся. Увечары ня здолеў зьесьцi сваю пайку хлеба (ня лезла ў горла) i ня ведаў, куды яе схаваць. Нязьедзеная, яна магла выклiкаць падазрэньне i выдаць яго. Сунуў у гамашы, да паловы засыпаныя друзам. А сам ужо прызвычаiўся босы. Як босаму будзе там, на волi, не хацелася думаць. Галоўнае, каб вырвацца на тую волю. Як добра ўцямнела i за сьцяной ацiхлi ўсе шолахi-шумы, стаў на каленi i перахрысьцiўся. Канечне, ён быў ня надта рэлiгiйны, але ж... Мусiць, для надта вялiкае мэты здатныя ўсе сродкi - i д'яблавы, i Богавы. Абы памаглi. Трохi адкацiў убок камень, згорбiўся, нагнуўся - галава пакуль што лезла. Дужа абдзёр вуха, садраў скуру на лобе, але прашчамiцца целам было трудней. Галоўнае, не пралазiла плячо i зь iм рука, як ён нi выкручваў яе ў гэтым каменным лёху. Тузаўся так i сяк, аж спалохаўся, што зусiм зашчамiўся, бо ня мог ужо выдзерцiся i назад. Але ўсё ж, неяк намогшыся, прашчамiў руку з галавой, мабыць, да крывi абдзёршыся пад кашуляй. Горш, аднак, што i далей ня стала лягчэй. Ён ужо адчуваў, што прасунуцца назад цi наперад у яго проста не стае сiлы. Нейкi час ён ляжаў так, зашчэмлены ў камянiцы, i ня рухаўся. I тады выразна адчуў, што прападзе. Калi ня знойдзе ў сабе сiлы на апошнi рывок. Яго ахапiў спалох. Але спалох, мусiць, i надаў сiлы, прымусiў iрвануцца. За штосьцi ён учапiўся рукой наперадзе i трохi пасунуўся. Затым зноў напяўся i яшчэ пасунуўся. I яшчэ. I ўрэшце па грудзi выдзерся з каменага лёху, далей стала лягчэй. I ён апынуўся пад сьцяной знадворку, на мокрым, сьцюдзёным бруку з дробнаю траўкай мiж камянёў.
Вакол было цёмна, даволi сьцюдзёна, але зацiшна. Нейкi час ён пластом ляжаў на бруку, аддыхваўся, ня ў стане падняцца, каб сесьцi. Пасьля падняў галаву - у чорным небе высiўся шэры мур сьцяны, ад якой паўколам зачынаўся iншы, - мабыць, вежа гэтага старога збудаваньня. Сьцяна была ўзбоч, каля ягонага лёху, што чорнаю плямаю зеўраў нiзка ля ног. Вакол была ноч i воля, да якой ён нарэшце дапяўся. Але чаму ж ад яго адхлынула радасьць?
Нешта ўпарта замiнала той яго радасьцi, можа, змрочная няпэўнасьць навакольля - што тое было? Вулiца, падворак, закiнуты сквэр? Але нiдзе не вiдаць было дрэваў. Хоць павiнны ж былi яны расьцi ля старога турэмнага муру. Замест дрэваў стромка iшла ўвысь чорная вежа, а за ёй мроiўся ў цемры шэры прасьцяг усё той жа сьцяны. З кепскiм прадчуваньнем ён устаў на ногi, хiстаючыся патэпаў уздоўж сьцяны, мацаючы яе зьбiтай да крывi рукой. Пад яго босымi нагамi быў сьлiзкi сьцюдзёны брук. Хутка ён упёрся ў куток; высокая, на два паверхi сьцяна паварочвала ў iншым кiрунку. Ледзьве ня подбегам ён скiраваў ля яе, усё мацаючы рукамi яе шурпаты тынкаваны бок, думаючы натыкнуцца на браму, арку цi якi выезд. Ды марна. Ён бег нядоўга i ледзь ня выцяўся аб выступ старой i няроўнай каменнай кладкi, за якой, аднак, бы чарнелася штосьцi. То была шырокая i высокая нiша зь дзьвярыма-выездам з гэтай каменнай пасткi. I праўда, у нiшы чарнелiся вялiзныя, абкаваныя жалезнымi крывулякамi дзьверы, але нi каля iх, нi ўнiзе не прасьвечвала нi шчылiны. Не было i клямкi. Ён цiха патузаў дзьверы, паштурхаў плячом - тыя нават не скранулiся ад яго слабой сiлы. Тады ён кiнуўся адсюль у другi бок, выцяўшыся аб штось у цемры, апынуўся на бруку. Моцна пабiў калена, ускочыў i зьнерухомеў у палахлiвым зьдзiўленьнi. Над iм у змрочнай шэранi неба высiўся знаёмы абрыс шыбенiцы, амаль над самай галавой невысока зьвiсала вяроўка-пятля. Пад ёй быў збудаваны драўляны падмостак, на якi ён i натыкнуўся ў змроку. Выйсьця адсюль не было.
Прыгаломшаны i зьнясiлены, ён цiха апусьцiўся долу. То быў поўны тупiк; пастка за iм зачынiлася. Надзея, што вяла яго гэтулькi часу, увачавiдкi змарнела i раптам сканала. Ён яшчэ жыў, але толькi нейкаю часткаю свае iстоты. Жыць у турме ня мела сэнсу, памерцi таксама мела ня большы сэнс. Добра б не нарадзiцца зусiм. Але, на жаль, тое ад яго не залежала...
