Альбер Камю - Ёна, або Мастак за працай (на белорусском языке)

Альбэр Камю

Ёна, або Мастак за працай

Пераклаў Змiцер Колас

Кiньце мяне ў мора... бо я ведаю, што праз мяне спасцiгла вас гэта вялiкая ветранiца.

Ёна, 1, 12.

Мастак Жыльбэр Ёна верыў у сваю зорку. Зрэшты, апроч яе, ён больш не верыў нi ў што, хоць i ставiўся з павагай i нават некаторым пакланеннем да вераванняў iншых. Аднак i яго вера была не без добрага зерня, бо дапускала невыразную здагадку, што ўсё, чым надзяляе яго лёс, даецца яму без нiякай заслугi. I таму, калi ва ўзросце амаль трыццацi пяцi гадоў ён заўважыў, што за гонар быць першым, хто выявiў яго талент, раптам пачаў спрачацца добры дзесятак крытыкаў, гэта яго зусiм не здзiвiла. Такi спакой некаторыя прыпiсвалi яго самадзейнасцi, а ён - наадварот, тлумачыўся даверлiвай сцiпласцю i прастатой. Ёна шанаваў сваю зорку больш, як свае заслугi.

Крыху большым было яго здзiўленне, калi нейкi гандляр карцiнамi прапанаваў яму сталы месячны заробак, якi вызваляў бы мастака ад усiх клопатаў. Дарма архiтэктар Рато, якi яшчэ з лiцэйскiх гадоў быў прыхiльнiкам Ёнавай зоркi, даводзiў, што гэты заробак наўрад цi дазволiць яму жыць па-людску - гандляр тут нiчога не трацiць... "I ўсё ж", - адказваў Ёна. Рато, якi дабiваўся ўсяго, чаго хацеў, толькi сваiм мазалём, ушчуваў сябра: "Што - i ўсё ж? Трэба ж спрачацца!" Але нiчога не выйшла. У думках Ёна дзякаваў свайму лёсу. "Хай будзе па-вашаму", - сказаў ён гандляру. I пакiнуў працу ў бацькавай друкарнi, каб цалкам аддацца жывапiсу. "Мне проста шанцуе", - казаў ён.

I ён сапраўды думаў: "Мне шанцуе ва ўсiм". Скрозь усё жыццё, якое толькi ён мог узнавiць у памяцi, ён паўсюль заўважаў, як спрыяў яму лёс. Ён адчуваў цёплую ўдзячнасць сваiм бацькам - перш за ўсё таму, што яны не вельмi зважалi на яго выхаванне i гэта пакiдала яму шмат вольнага часу на летуценнi; i па-другое - таму, што яны разышлiся з прычыны здрады. Прынамсi, такую падставу ў гэтым бачыў Ёнаў бацька. Ён, праўда, забыўся ўдакладнiць, што здрада гэтая была даволi незвычайная: ён проста не пераносiў дабрачыннасцi сваёй жонкi, якая, як сапраўдная святая ва плоцi, прыносiла сваё цела ў дар пакутнаму чалавецтву i не бачыла ў гэтым заганы. Але муж лiчыў сябе адзiным гаспадаром жончыных вартасцей. "Мне ўжо абрыдла бачыць, як жабракi настаўляюць мне рогi!" - крычаў гэты сучасны Атэла.

Такое непаразуменне памiж бацькамi аказалася выгадным Ёну. Яго мацi i бацька, вiдаць, недзе прачытаўшы цi проста пачуўшы, што iснуе мноства прыкладаў, калi ў разведзеных сем'ях вырастаюць забойцы або садысты, пачалi наўзахапкi песцiць сваё дзiця, каб у зародку вынiшчыць усялякую магчымасць такога жахлiвага вынiку. Чым менш выяўлялiся скуткi ўзрушэння, якое, на iх думку, мусiла адчуць пасля разводу дзiця, тым больш яны пачыналi хвалявацца: нябачныя раны - асаблiва глыбокiя! I кожны раз, калi Ёна быў задаволены сабою цi добра праведзеным днём, звычайнае хваляванне бацькоў даходзiла да шалёнай разгубленасцi. Знакi ўвагi падвойвалiся, i ўсе дзiцячыя жаданнi выконвалiся раней, чым хлопчык паспяваў iх выказаць.

Нарэшце, гэтая ўяўная бяда падаравала Ёну i адданага брата ў асобе яго сябра Рато. Ратовы бацькi часта запрашалi ў госцi маленькага лiцэйскага прыяцеля свайго сына, бо спачувалi хлопчыку ў няшчасцi. Iх жаласлiвыя прамовы абудзiлi ў сыне, здаравяку атлетычнага складу, жаданне ўзяць пад апеку гэтага хлапчука, лёгкiя поспехi якога ўжо тады захаплялi Рато. Захапленне i паблажлiвасць вельмi добра спалучалiся ў iх сяброўстве, якое Ёна, як i ўсё астатняе, прымаў з падбадзёрлiваю прастатой.

Калi Ёна без асаблiвых намаганняў скончыў вучобу, яму зноў пашанцавала. Ён паступiў на працу ў бацькаву друкарню, дзе заняў неблагое становiшча, а ўскосна - здабыў i прызванне мастака. Ёнаў бацька, найбуйнейшы выдавец у Францыi, меркаваў, што менавiта цяпер, падчас культурнага крызiсу, будучыня больш як нiколi належыць кнiзе. "Гiсторыя паказвае, - казаў ён, - што чым менш люд чытае, тым больш ён купляе кнiг". Зыходзячы з гэтага, рукапiсы, якiя яму прыносiлi, ён чытаў рэдка, а друкаваць iх цi не вырашаў, кiруючыся асобаю аўтара цi надзённасцю тэмы (i таму, што з гэтага пункту погляду адзiнай заўсёды надзённай тэмай быў секс, выдавец нарэшце спецыялiзаваўся). Клапацiўся ж ён толькi пра тое, каб аздабленне кнiгi было больш арыгiнальнае, а рэклама больш танная. Такiм чынам, адначасова з працай у аддзеле, якi займаўся чытаннем i рэцэнзаваннем рукапiсаў, Ёна атрымаў шмат вольнага часу, якому трэба было знайсцi нейкi ўжытак. Так ён i сустрэўся з жывапiсам.

Упершыню Ёна заўважыў у сабе такi нечаканы, але i неаслабны запал i неўзабаве ўжо цэлымi днямi аддаваўся маляванню. Хутка ён дасягнуў у сваiм новым занятку вялiкiх поспехаў, якiя далiся яму па-ранейшаму без намаганняў. Здавалася, нiшто iншае не цiкавiла яго, i Ёна ледзьве паспеў ажанiцца ў належным узросце: маляванне захапляла яго цалкам. Да людзей i абставiн, з якiмi яму даводзiлася сутыкацца ў будзённым жыццi, ён ставiўся заўсёды з зычлiвай усмешкай, i гэта вызваляла яго ад непатрэбнага клопату. Спатрэбiўся няшчасны выпадак, калi матацыкл, якiм занадта хвацка кiраваў Рато, везучы на заднiм сядзеннi свайго сябра, перакулiўся, i рука ў Ёны аказалася ў гiпсе, каб паранены небарака ад нуды i бяздзейнасцi зацiкавiўся нарэшце каханнем. I ў гэтым здарэннi Ёну бачыўся дабратворны ўплыў яго зоркi. Каб не аварыя, ён не выбраў бы часу разгледзець Луiзу Пулен так, як яна таго заслугоўвала.

Зрэшты, па думцы Рато, Луiза ўвогуле не была вартая ўвагi. Сам кароткi i каржакаваты, ён любiў жанчын высокiх i дзябёлых. "Не ведаю, што ты знайшоў у гэтай казурцы", - казаў ён. Луiза сапраўды была маленькая, смуглявая, чарнавокая i чорнавалосая, але затое ў яе былi вельмi зграбная постаць i прыгожы твар. Рослага, мажнага Ёну замiлоўваў выгляд гэтай малышкi, тым больш што яна была дзяўчына ўвiшная. Дзейнасць - вось што было прызваннем Луiзы. I гэта прызванне вельмi ўдала стасавалася з густам Ёны да iнертнасцi i ўсiх выгод, якiя з яе вынiкаюць. Спачатку - прынамсi, пакуль яна лiчыла, што Ёну цiкавiць выдавецкая справа, - Луiза занурылася ў лiтаратуру. Яна чытала ўсё запар, без разбору i ўжо праз некалькi тыдняў магла на ўсё выказаць сваё меркаванне. Ёна быў у захапленнi, цяпер, на яго думку, ён мог зусiм нiчога не чытаць - Луiза i так давала яму дастатковыя звесткi i паведамляла пра ўсе найбольш важныя падзеi ў лiтаратуры. "Цяпер, - запэўнiвала Луiза, - не варта казаць, што той або той паганы цi брыдкi, але - што ён сам хоча быць паганым i брыдкiм". Адценне гэта было немалаважнае, бо пагражала, як зазначыў Рато, прывесцi да асуджэння ўсяго чалавечага роду. Але Луiза аўтарытэтна заявiла, што гэтую iсцiну падтрымлiваюць адначасова i бульварная прэса i часопiсы фiласофскага кiрунку, i таму яна ёсць усеагульная i бясспрэчная. "Хай будзе па-вашаму", - сказаў Ёна i адразу забыўся на гэта бязлiтаснае адкрыццё, каб зноў паглыбiцца ў мары пра сваю зорку.

Калi ж Луiза зразумела, што Ёна цiкавiцца толькi жывапiсам, яна адразу пакiнула лiтаратуру i захапiлася выяўленчым мастацтвам. Яна пачала бегаць па музеях i выставах i паўсюль цягала за сабой Ёну, якi кепска разумеў тое, што малявалi яго сучаснiкi, i адчуваў некаторую сарамлiвасць за прастату сваiх мастацкiх прыёмаў. Аднак яму падабалася атрымлiваць такую багатую iнфармацыю пра ўсё, што тычылася яго рамяства. Праўда, ужо назаўтра ён забываў нават iмя мастака, творы якога бачыў напярэдаднi. Але Луiза мела рацыю, калi безапеляцыйна нагадвала яму адну з тых iсцiн, якiя засвоiла падчас свайго захаплення лiтаратурай: у сапраўднасцi мы нiколi нi пра што не забываемся. Зорка яўна спрыяла Ёну, якi мог такiм чынам спалучаць у сабе без лiхога намеру вартасцi добрай памяцi з выгодамi няпамятлiвасцi.

Але найбольш яркiм агнём перлы Луiзiнай адданасцi зiхацелi ў будзённым жыццi Ёны. Гэты добры анёл пазбаўляў яго ад неабходнасцi самому купляць сабе абутак, вопратку, бялiзну - ад усяго таго, што кожнаму нармальнаму чалавеку пакарочвае днi i без таго нядоўгага жыцця. Яна самаахвярна прымала на сябе цяжар тысячы ўсялякiх хiтрасцяў, якiя ўтварае машына для марнавання часу пачынаючы з незразумелых квiткоў службы сацыяльнага страхавання i канчаючы вечна новымi пастановамi падатковай сiстэмы. "Безумоўна, - казаў Рато, - усё гэта добра. Але ж не можа яна пайсцi замест цябе да дантыста". Яна i не хадзiла, але тэлефанавала i дамаўлялася аб прыёме ў найбольш зручны час; яна займалася запраўкай Ёнавай малалiтражкi, здымала месцы ў гатэлях падчас адпачынку, дамаўлялася наконт вугалю, каб Ёну было чым палiць у сваiм хатнiм камiнку, сама купляла падарункi, якiя ён хацеў паднесцi, выбiрала i пасылала замест яго кветкi, а часам, калi яго не было дома, паспявала забегчы да яго на кватэру i заслаць ложак, каб перад сном Ёну не было пра што клапацiцца.

З такiм жа iмпэтам яна заняла ў гэтым ложку сваё месца, потым уладкавала ўсе фармальнасцi з мэрыяй, завяла туды Ёну (гэта здарылася за два гады да таго, як быў прызнаны яго талент) i наладзiла вясельнае падарожжа такiм чынам, каб можна было наведаць усе вартыя таго музеi. Мiж iншым яна загадзя паклапацiлася знайсцi - у самы разгар жыллёвага крызiсу - трохпакаёвую кватэру, у якой па прыездзе яны i асталявалiся. Потым, амаль адно за адным, яна нарадзiла двое дзяцей, хлопчыка i дзяўчынку, што было згодна з яе планам, якi прадугледжваў i трэцяе i быў неўзабаве выкананы - пасля таго, як Ёна пакiнуў выдавецтва, каб цалкам прысвяцiць сябе жывапiсу.