Моруа Андрэ
Мiрына (на белорусском языке)
Андрэ Маруа
МIРЫНА
Лепшыя пiсьменнiкi нашага часу захаплялiся Крысцiянам Менетрые. Праўда, i ворагаў прыдбаў ён шмат, паколькi iх заўсёды плодзiць чужая ўдача i асаблiва таму, што ўдача гэта прыйшла да Менетрые позна, тады ўжо, калi сябры i крытыка прывыклi лiчыць яго паэтам для нямногiх, вартым пашаны, але не здольным распальваць страсцi, i ўвага да яго твораў набыла характар спакойны i бяскрыўдны. Яго жонка, Клер Менетрые, асоба з прэтэнзiямi, гарачая i энергiчная, вывела Крысцiяна ў людзi ў 1927 годзе, угаварыўшы кампазiтара Жана Франсуа Мантэля напiсаць оперу "Мерлiн i Вiвiяна" на сюжэт драматычнай паэмы свайго мужа. Але найбольшая заслуга ператварэння Крысцiяна Менетрые ў папулярнага драматурга належыць акцёру Леону Ларану. Гiсторыя гэта мала вядомая, i, можа, будзе цiкава яе прыпомнiць, паколькi яна асвятляе некаторыя слаба даследаваныя праявы творчага працэсу...
Леон Ларан, якi так многа зрабiў для адраджэння французскага тэатра ў перыяд памiж дзвюма войнамi, на першы погляд здаваўся чалавекам далёкiм ад акцерскай прафесii. Нiякага зазнайства, заўсёды гатовы з поўнай аддачай узяцца за пастаноўку добрай п'есы, ён глядзеў на тэатр, як на храм. Яго культурнасць проста здзiўляла. Ён меў бездакорны густ i мог дасканала разабрацца ў самым складаным i нязвычным. Кiруючы ўласнай трупай, ён адважыўся паставiць "Праметэя" Эсхiла, "Вакханак" Эўрыпiда i "Буру" Шэкспiра. Яго Праспера i Арыэль у выкананнi Элен Месьер - цудоўныя, незабыўныя вобразы. Ён асвяжыў Мальера, Мюсэ, Марыво арыгiнальным прачытаннем i рэжысёрскай трактоўкай яшчэ тады, калi Камедзi-Франсэз соладка спала, чакаючы, пакуль яе пабудзiць Эдуард Бурдэ. Нарэшце, ён умеў вышукваць сярод пiсьменнiкаў нашага часу тых, хто быў гатовы падтрымаць слаўныя традыцыi тэатра паэтычнага. Французскай драматургii ён даў школу i сцэну.
Я сказаў, што на першы погляд у iм не было нiчога акцёрскага. Гэта праўда. Тонам, манерай, падборам слоў ён хутчэй нагадваў маладога настаўнiка альбо лекара. Але такое ўражанне трымалася нядоўга. Некалькi хвiлiн iгры - i вы пераконвалiся, што перад вамi артыст магутнага дару i шырокага дыяпазону, якi мог зрабiцца велiчным Аўгустам у "Цынне", пацешным абатам у "Дарма слова не давай!" альбо трагiкамiчным донам Базiлiо ў "Севiльскiм цырульнiку".
Крысцiян Менетрые iм захапляўся, не прапускаў нiводнай прэм'еры з яго ўдзелам, але, напэўна, нiколi б не пазнаёмiўся з Ларанам, бо яны абодва саромелiся, каб не ўмяшалася ў справу рашучая Клер. Клер Менетрые ў дачыненнi да выдатнага артыста цалкам падзяляла пачуццi мужа i выказала пажаданне, каб Крысцiян напiсаў п'есу. Яна меркавала, i зусiм слушна, што спрактыкаваны артыст знойдзе спосаб яго прымусiць, i ўжыла ўсе захады, каб прывабiць Ларана ў свой дом. Гэта ёй удалося. Бледныя шчокi i ясныя вочы колеру марской вады надавалi Клер прывабнасцi, а жаночае хараство было той сiлай, якая заўсёды ўзрушвала Леона Ларана. Зрэшты, пазнаёмiўшыся, мужчыны адразу ж знайшлi ўдзячную тэму для дыскусiй - "тэатр". У Крысцiяна на гэты конт было мноства iдэй, i большасць iх супадала з думкамi мастацкага кiраўнiка трупы.
- Вялiкая памылка рэалiстаў, - сказаў Крысцiян Менетрые, - у тым, што яны выносяць на сцэну бытавую гутарку... А гэта якраз i не цiкава гледачу ў тэатры. Не трэба забываць, што драма бярэ свой выток з абрадаў, а таму працэсii, выхады i хоры займаюць у ёй значнае месца... I нават камедыя... Гавораць, што Мальер вывучаў мову насiльшчыкаў на мосце Понт-о Шанж. Гэта магчыма, гэта напэўна так, але ён вывучаў, каб потым яе стылiзаваць.
- Згодзен, - сказаў Леон Ларан. - Цалкам згодзен. I гэта яшчэ адзiн довад, Менетрые, каб я вам параiў заняцца пiсаннем для тэатра... Вашы лiрычныя строфы, адмысловая вобразнасць, пры ўсёй iх як быццам неадпаведнасцi, цудоўны матэрыял для акцёра... Зрабiце нам статуi - мы дадзiм iм жыццё.
Леон Ларан гаварыў кароткiмi фразамi, i яго прыгожы голас надаваў iм непаўторнае гучанне.
- Але ж я пiшу для тэатра, - запярэчыў Крысцiян.
- Не, дарагi мой!.. Не!.. Вы пiшаце паэмы-дыялогi для дамашняга ўжытку, а не для публiкi.
- Калi ж мяне не iграюць.
- Скажыце лепш, што вы нiколi не ставiлi сваёй мэтай, каб вас iгралi... Вы i дагэтуль не ўяўляеце законаў сцэнiчнага мастацтва. А без iх тэатра няма... Напiшыце п'есу для мяне... Так, дарагi мой, для мяне, такога, якi я ёсць. Тады вы пабачыце рэпетыцыi... I гэта будзе вам навука!.. Вось што, у вас ёсць (i гэта, па-мойму, адзiны ваш недахоп) некаторая афектацыя, уласцiвая сiмвалiстам... Але, як толькi тэксты вашы прагучаць, вы самi лёгка адрознiце сапраўднае ад фальшывага. Сцэна для аўтара тое самае, што для прамоўцы пласцiнка з запiсам яго голасу. Ён знаходзiць свае памылкi i выпраўляе iх.
- Гэта самае я гавару яму кожны дзень, - заўважыла Клер. - Драматургiя яго прызванне.
- Не ведаю, не ведаю, - прамовiў Крысцiян.
- А вы паспрабуйце... Паўтараю яшчэ раз: напiшыце п'есу для мяне.
- А на якi сюжэт?
- У вас жа iх сотнi, - здзiвiўся Леон Ларан. - Што вы? Калi я заходжу да вас, вы мне ў некалькi хвiлiн расказваеце цалкам першы акт i амаль заўсёды выдатна. Сюжэт! Вам толькi трэба сесцi за стол i запiсаць тое, што вы мне ўжо расказалi... Гэта ж вельмi проста! I я абяцаю вам наперад, што сыграю ўсё, што вы для мяне напiшаце.
Крысцiян Менетрые задумаўся:
- Ну добра. Здаецца, у мяне ёсць iдэя. Вы не ведаеце, як турбуе мяне зараз пагроза вайны, колькi сiл я прыкладаю, i мiж iншым дарэмна, каб звярнуць увагу французаў на яўныя намеры вар'ятаў, што кiруюць Германiяй...
- Я чытаў вашы артыкулы ў "Фiгаро", - пацвердзiў Леон Ларан. - Здорава i карысна... Але злабадзённы спектакль, разумееце...
- Я ж вам не прапаную п'есу пра нашу сучаснасць. Не! Я хачу зрабiць перамяшчэнне. Вы помнiце становiшча афiнцаў у момант, калi Фiлiп, цар македонскi, абвясцiў, што яму не хапае жыццёвай прасторы, i заняў, адзiн за адным, некалькi дробных грэчаскiх гарадоў. "Сцеражыцеся! - папярэджваў Дэмасфен афiцэраў. - Сцеражыцеся! Калi вы не заступiцеся за Чэхаславакiю, ён i вас праглыне праз некаторы час!" Але афiнцы былi даверлiвыя, легкадумныя, а Фiлiпу памагала "пятая калона"... Дэмасфена спасцiгла няўдача... I вось аднойчы прыйшла чарга да Афiн... Гэта ўжо змест другога акта.
- Здорава! - блiснуў вачыма Леон Ларан. - Выдатна? Вось ён, наш сюжэт! Пачынайце работу!
- Не спяшайцеся. Не адразу. Мне трэба перачытаць дзесяткi кнiг. Але я выразна бачу вас у ролi Дэмасфена на трыбуне. Вы ж, мабыць, будзеце iграць Дэмасфена.
- Ну вядома.
Узрадаваная Клер аж да пяцi гадзiн ранiцы слухала дыскусiю наконт п'есы. I калi госць нарэшце развiтаўся, галоўныя эпiзоды былi ўжо намечаны. Крысцiян нават знайшоў блiскучую канцоўку. Пасля розных ускладненняў высветлiлася, што толькi раптоўная смерць Фiлiпа цудам ратуе Афiны ад гiбелi. Але Дэмасфен не верыў у трываласць цудаў, не спадзяваўся на ласку нябёс, а заклiкаў афiнцаў адважна абараняць свой горад. "Так, - гаварыў ён, - гэта праўда... Фiлiп Македонскi памёр... Але як завецца сын Фiлiпа?" I нехта з натоўпу адказваў: "Аляксандр..."
- Дасканала! - сказаў узрушаны артыст. - Дасканала! Я iх чую... Я ўжо вымаўляю гэтыя словы... Менетрые, калi вы праз месяц не напiшаце гэту п'есу, вы не драматург.
Роўна праз месяц п'еса была гатова. Сёння мы ведаем, што твор гэты ў поўнай меры апраўдаў надзеi Клер i Ларана. Аднак, калi Леон Ларан, пасля трыумфальнай чыткi ў тэатры, з'явiўся да Менетрые, каб дамовiцца аб размеркаваннi роляў, тэрмiнах i рэпетыцыях, ён быў стрыманы i на выгляд заклапочаны. Крысцiян, вельмi чуллiвы, як i ўсякi мастак, калi справа датычыцца яго творчасцi, адразу зразумеў, што акцёр нечым не задаволены.
- Не, - заявiў ён Клер, калi выйшаў Ларан, - не, настрой у яго няважны... Чаму? Ён мне не сказаў. Ён мне нiчога не сказаў. Але тут нешта ёсць... I не тое, што яму не падабаецца п'еса. Наадварот, ён яшчэ раз пахвалiў сваю ролю ў сцэне сустрэчы з кiраўнiкамi, i гэта было шчыра. Толькi ён нешта ўтойвае... А што? Не магу здагадацца.
Клер усмiхнулася:
- Крысцiян, вы - генiй, я ў захапленнi ад вашага таленту, але вы наiўны як дзiця ў справах элементарных адносiн мiж людзьмi... Нават не бачыўшы Ларана, я магу запэўнiць вас, што ведаю прычыну. У вашай п'есе ёсць...
- Што там ёсць?
- Лепей сказаць, няма. У вашай п'есе, дарагi мой, няма ролi для Элен Месьер... Вось i ўвесь сакрэт. Ва ўсякiм разе я вас папярэдзiла.
Крысцiян з нецярплiвасцю пачаў тлумачыць:
- Адкуль там можа ўзяцца роля для Месьер? Сiмпатычная актрыса, цудоўная ў п'есах Мюсэ i Марыво, што яна можа рабiць у палiтычнай трагедыi?
- Ах, мой любы, як вы блытаеце пытаннi! Справа не ў тым, што можа рабiць Элен у палiтычнай трагедыi, а ў тым, каб Леон Ларан мог спакойна жыць са сваёй каханкай.
- Элен Месьер - каханка Леона Ларана?
- Вы што, з неба звалiлiся, мой друг? Яны жывуць разам ужо чатыры гады.
- Не ўсё ж мне ведаць. I прычым тут мая п'еса? Вы думаеце, што Ларан хацеў бы?..
- Я думаю, што Ларан не толькi хацеў бы, а нават будзе патрабаваць ролi для Месьер. I яшчэ дадам, што не прадбачу асаблiвых цяжкасцей, каб яго задаволiць. Варта ўключыць персанаж, якi...
