Базен Эрве
Сумленны ўчынак (на белорусском языке)
Эрвэ Базэн
Сумленны ўчынак
Пераклад: Сяргей Шупа
"Просьба да жыльцоў, выходзячы, пакiдаць ключы на дошцы..." Не зважаючы на аб'яву, тэкст якой адмiнiстратар, былы сяржант iнтэнданцкай службы Пюмiле, вывеў з любоўю калiграфiчным почыркам, Ганзаг прабег мiма адмiнiстратаравага столiка i нiчога не пакiнуў на кручку з нумарам 23. I ўсё ж панi Пюмiле паспела высунуцца з акна i пачала абурацца на пацеху ўсяму кварталу:
- Я вас бачыла, пан Рабатэн! Ключ вы можаце пакiнуць сабе. Але я абяцаю, што вы будзеце сёння начаваць на вулiцы, калi не заплацiце.
Ганзаг зрабiў выгляд, быццам нiчога не чуў. Iнстынктыўна, а можа, каб сагрэцца, ён пабег. На вулiцы Тальб'як ён прамiнуў сваю "штаб-кватэру" "Кавярня аб'яднаных мастацтваў". Там, як звычайна да абеду, Бертран старанна шараваў кававарку, храмаваныя часткi якой адпацявалi i трацiлi свой бляск. Але, на жаль, у кiшэнях у Ганзага было пуста, а яго крэдыт скончыўся. Ён уздыхнуў, падняў каўнер пiнжака i нырнуў у пахмурны ранак, якi яму яшчэ трэба было неяк перажыць.
Iмжаў дробны лiстападаўскi дожджык, распускалiся чорныя кветкi парасонаў. Ганзаг адчуваў сябе спустошаным, хворым, змоклым i бездапаможным. Ён зноў падымаўся па вулiцы Тальб'як, ступаючы па самым краi тратуара i стараючыся не наступаць на шчылiны памiж плiтамi - старая звычка, якую ён набыў яшчэ тады, калi гуляў у класы. Яна зрабiлася ў пэўным родзе прафесiйным практыкаваннем i дадавала яму ўпэўненасцi ў нагах падчас яго кватэрных "вобыскаў".
На тым месцы, дзе вулiца Тальб'як выходзiць на плошчу Iталi, Ганзаг спынiўся ў нерашучасцi. Ён не ведаў нi што рабiць, нi куды iсцi. Упершыню ў жыццi ён пазайздросцiў тым, хто мае чыстыя шчокi, цёплую накiдку, добрыя туфлi i набiтае фасоляй бруха, як у палiцэйскага, што тырчаў пасярод вулiцы. Iмжа гусцела i ператварала "вожык" яго валасоў у мачалку. "Калi мне не ўдасца знайсцi справу або сябра, якi мне паможа, мне - гамон!" - бурчаў ён. Скурчыўшыся ў сваiм клятчастым гарнiтуры - учора яму ўдалася адна справа - ён панёсся галопам да плошчы Iталi, дабег да яе за тры хвiлiны, рэзка збочыў улева i апынуўся ля ўваходу ў метро, дзе можна было схавацца ад дажджу. "30 лiстапада. Дзень святога Андрэ", - прачытаў ён на дошцы ў кветкавым кiёску, што стаяў на рагу вулiцы Бабiё. "Свята майго старога!" - падумаў з глыбокай павагай Ганзаг, якi асiрацеў ужо больш як дзесяць гадоў назад. Ён машынальна паглядзеў на гаршкi з хрызантэмамi, якiя, нiбы баранчыкi, скупiлiся вакол кiёска. Ён апусцiў вочы яшчэ нiжэй i замiргаў ад здзiўлення.
- Во!
Не магло быць нiякiх сумненняў. Перад iм ляжаў бумажнiк, яшчэ зусiм сухi. Пэўна, яго згубiлi зусiм нядаўна. Сапраўдны. Не якi там лядачы кашалёк, скура якога аблуплiваецца праз тыдзень. Не. Сапраўдны бумажнiк, блiскучы, важны, напышлiвы. Адна яго замша i залатыя iнiцыялы каштавалi месячнага заробку вунь таго бухгалтара або тых дзвюх машынiстак, што ўваходзяць цяпер у метро, метраў за трыццаць адсюль.
Уладальнiк, пэўна, быў яшчэ недзе непадалёк. Хiтры шакал Ганзаг гэтым разам аказаўся на вышынi становiшча: каб не прыцягнуць да сябе ўвагi занадта рэзкiм рухам, ён не кiнуўся адразу ж да знаходкi. "Спакойна!" - скамандаваў ён сабе. Усмешка да вушэй змянiлася на самы абыякавы выраз. Аднак трэба было спяшацца. Ганзаг зрабiў крок наперад, дастаў брудную насоўку, пратрубiў туды носам некалькi нот i пасля, кладучы яе ў кiшэню, нiбы незнарок выпусцiў у зручнае месца. "Ах!" - прамовiў Ганзаг з талентам, вартым вялiкага артыста. Ён апусцiў руку па насоўку з цвёрдай упэўненасцю гаспадара, якi збiраецца падняць сваю маёмасць. Зрэнкi ў Ганзага ўспыхнулi дзiкай радасцю, жылы напружылiся ад нецярплiвасцi, i пальцы скурчылiся ў дзiравых туфлях... Але калi бумажнiк ужо слiзгануў у кiшэню, нейкi пiсклявы, як у еўнуха, голас тыцнуўся яму ў спiну:
- Няблага! Я б зрабiў тое ж самае.
* * *
Ганзаг здрыгануўся. Ён павярнуўся i быў гатовы супрацiўляцца. Вораг, калi меркаваць па яго рэплiцы, быў не палiцэйскi, а хутчэй канкурэнт. Ён аказаўся чалавечкам з сiвымi валасамi, з шэрымi вачыма i ў сваiм вялiзным шэрым халаце нагадваў тэлеграфiста, рамеснiка або кладаўшчыка з "Прызюнiка".
- Добрая справа, га?
- Якая справа? - холадна спытаўся Ганзаг.
- Ну... гэты бумажнiк. Я таксама яго бачыў. Ты мяне апярэдзiў.
Нечаканы канкурэнт стаяў, нiбы не зважаючы на дождж, ад якога халат пакрываўся цьмянымi плямамi, увесь час кашляў i пляваўся густой i жоўтай слiнай. Нарэшце, аддыхаўшыся, ён прапанаваў:
- Ну дык што... падзелiм?
Ганзаг не адказаў i на ўсялякi выпадак адышоў на некалькi крокаў. Дзякуй богу, кветачнiца нiчога не пачула, i ўладальнiк не паяўляўся. Засталося толькi адшыць старога. Але той схапiў Ганзага за рукаў i вымавiў па складах:
- Мне хо-пiць трэ-цяй часткi.
Ганзаг зноў нiчога не адказаў i пайшоў унiз па вулiцы Бабiё, спадзеючыся пазбавiцца ад праследавальнiка. Але той не адставаў нi на крок i ўжо пачынаў выказваць нецярпенне:
- Я згодзен на трэцюю частку. Але калi ты i далей будзеш прыкiдвацца iдыётам, я хутка запатрабую палову.
Тады Ганзаг, якi ўжо пацеў ад злосцi, рэзка спынiўся i працяў старога позiркам, нiбы чаргой са спаранага кулямёта.
- Палову чаго? I вам не сорамна? За каго вы мяне прымаеце? Цi вы не бачыце, што я iду ў дом нумар 38?
Усе ў XIII акрузе ведаюць, што ў доме нумар 38 на вулiцы Бабiё знаходзiцца палiцэйскi ўчастак квартала Мэзон-Блянш. Ганзаг Рабатэн сумысля гаварыў голасна. Баючыся скандалу i ўскладненняў, чалавек у шэрым халаце пацiснуў плячыма i адступiў:
- Яшчэ паглядзiм!
- Няма чаго глядзець! - крыкнуў Ганзаг, рашуча павярнуўся i матануў напрасткi да ўчастка вiхлястай, няроўнай хадою, як ходзяць хлапчукi з прадмесцяў, каб паказаць рашучасць сваiх намераў.
Аднак ён не быў занадта ўпэўнены. "Абы толькi не натрапiць на каго-небудзь, хто мяне ведае! - думаў ён. - Мяне ўжо двойчы "накрывалi" на вулiцы Бабiё". Ён асцярожна азiрнуўся i ўбачыў, што шантажыст, як i раней, iдзе за iм, гатовы зноў дамагацца сваёй часткi або выдаць яго. Не, яму нi ў якiм разе нельга было iсцi да сакратара камiсара або да каго-небудзь з яго намеснiкаў. Гэта было занадта рызыкоўна.
На шчасце, пад сцягам, мокрым i брудным, як ануча, якой толькi што мылi посуд, выстукваў чачотку ад холаду палiцэйскi. Ганзаг прыгледзеўся - ён бачыў яго ўпершыню. Пакiнуўшы свайго ўчэпiстага праследвальнiка на тратуары па той бок вулiцы, Ганзаг перайшоў дарогу, падкрэсленым рухам сунуў руку ў кiшэню, дастаў адтуль прамавугольны прадмет i падаў яго вартавому.
- Шэф, - голасна сказаў ён, - вось гэта я толькi што знайшоў на плошчы Iталi, ля ўваходу ў метро.
Палiцэйскi аддаў чэсць, узяў бумажнiк, разгледзеў яго з усiх бакоў, сунуў памiж папер адубелы палец, пакруцiў галавой i з павучальным выглядам сказаў:
- Гэта добра, мой дарагi, добра, што вы так зрабiлi. Але трэба, каб вы паднялiся на другi паверх i напiсалi заяву.
- Мне няма калi, - ажыўлена запярэчыў Ганзаг. - Патрон паслаў мяне па неадкладнай справе. Я прыйду праз гадзiну.
- Добра, - адказаў палiцэйскi. - Але не забудзьцеся, што вы маеце права на ўзнагароду. Мiнiмум дзесяць адсоткаў па закону. Пакiньце мне ваша прозвiшча i адрас.
Ганзаг хвiлiну вагаўся. Потым зусiм спакойна сказаў па лiтарах.
- Ларно, Л-а-рно... Вулiца Сэн-Дыяман, дом No 35. Бывайце, шэф.
- Добра, - паўтарыў палiцэйскi. Яму вiдавочна не хапала фантазii.
- Гм, - паспеў яшчэ сказаць Ганзаг.
Ён прыставiў два пальцы да скронi, нiбы аддаючы чэсць, i, пакуль палiцэйскi хаваў у кiшэню свой блакнот, набраў хуткасць i пабег рыссю да плошчы Iталi. Ён горда абмiнуў чалавека ў шэрым, нiбы прыкаванага да тратуара. Той адказаў яму пагардай на пагарду i працадзiў праз гнiлыя зубы:
- Святы Ёлуп, малiся за нас!
* * *
"З нас двух большы ёлуп не той, на каго ты думаеш..."
Гэтак разважаў Ганзаг, якi праз пяць хвiлiн сядзеў ужо ў зацiшным кутку "Кавярнi аб'яднаных мастацтваў". Перад iм блiшчала шклянка з малочна-белым "перно" i красаваўся бумажнiк з залатымi iнiцыяламi.
W.K., W.K... iнiцыялы гэтыя належалi не карэннаму жыхару. Гэта напэўна быў нейкi чужынец, што цешыла Ганзагаў патрыятызм, а таксама ягонае прафесiйнае сумленне: добра, калi ёсць нават самае маленькае апраўданне. W.К.! Добры густ i тонкая дасцiпнасць падказвалi: чаму не W.С.? Каб расцягнуць прыемнасць, Ганзаг не спяшаўся пачынаць падрабязны агляд. Iмёны на "W" сустракаюцца рэдка. Ёсць Валiс - так звалi дзеўку, якая пераспала з каралём. Але не, бумажнiк належаў мужчыну. Вiльгем. Ганзаг мог закласцiся, што гэта быў Вiльгем. У яго батальёне служыў адзiн Вiльгем, эльзасец, якi мог выжлукцiць дзесяць шклянак абсенту запар.
- Бертран, налi мне яшчэ!
З асцярогi Ганзаг закрыў свой скарб рукамi. Пакуль Бертран налiваў, ён так сцiснуў рукой бумажнiк, што аж зарыпела. Як толькi гаспадар устаў да кававаркi, Ганзагавы локцi ўзнялiся, i бумажнiк паявiўся зноў. Сербануўшы са шклянкi, новы ўладальнiк павольна i асцярожна распачаў даследаванне.
Спачатку - дробязi. Ганзаг трымаўся такога прынцыпу: стрымлiваць эмоцыi i пакiдаць прыемныя сюрпрызы на закуску. Маленечкая кiшэнька на маркi аказалася, вядома ж, пустая. Пустое было таксама аддзяленне на бiлеты ў метро: усе кiшэннiкi ведаюць, што вынаходлiвасць тых, хто робiць бумажнiкi, выкарыстання на практыцы не мае. Побач з бiлетамi на аўтобус - тры газетныя выразкi, падатковая квiтанцыя, два бiлеты ў кiно i зубачыстка. Вiзiтная картка нейкiм дзiвам апынулася ў кiшэньцы, спецыяльна ёй прызначанай. Зрэшты, яна належала не W.K. Гэта была прывабная вiзiтка, на якой значылася: Жулi Сэшрэ, дыпламаваная медсястра, уколы па выклiку. Ён сунуў два пальцы ў другую кiшэньку - па паперы. Але перш чым перайсцi да больш сур'ёзных рэчаў, Ганзаг дапiў сваю шклянку i заказаў яшчэ адну.
