Вось i той узгорак жытняга поля, дзе калiсьцi ў гарачы дзень сядзеў Жан Азеведа. А яна ж тады паверыла, што ёсць на свеце такое месца, дзе яна магла б расквiтнець, - сярод людзей, якiя зразумеюць яе, магчыма, будуць захапляцца ёю i дарыць ёй сваю любоў! Але адзiнота навалiлася на яе, як балячкi на пракажонага: "Нi для мяне, нi супраць мяне нiхто ўжо нiчога зрабiць не можа".
- А вунь i нашы насустрач iдуць.
Бальён нацягнуў лейцы. Два ценi наблiжалiся да фаэтона. Бернар - ён жа яшчэ зусiм слабы... А ўсё ж такi выйшаў сустракаць... Мусiць, хоча хутчэй пачуць, чым усё скончылася... Тэрэза высоўваецца з фаэтона i яшчэ здалёк крычыць: "Справа спынена!" А ў адказ гучыць сухая рэплiка: "Ды хiба магло быць iнакш!" Бернар дапамог цётцы Клары залезцi ў фаэтон, сам узяў лейцы, а Бальёну сказаў iсцi пехатой. Цётка Клара села памiж Бернарам i Тэрэзай. Давялося крычаць ёй у самае вуха, што ўсё абышлося добра i справа ўладзiлася (старая дагэтуль мела даволi цьмянае ўяўленне пра ўсю гэтую драму). Як звычайна, цётка пачала гаварыць, гаварыць без перадыху: "У iх толькi адна тактыка, - гнеўна паўтарала яна, - i цяпер зноў пачынаецца справа Дрэйфуса*. Паклёп - на гэта яны майстры! Ну што ж, паклёпнiчайце, але ведайце, што праўды не схаваеш. Сiлы ў iх хапае, i дарэмна рэспублiканцы перасталi трымаць вуха востра. Iм адно дай паблажку, i гэтыя смярдзючыя жывёлiны добрага чалавека з вантробамi з'ядуць..." Тэрэза з удзячнасцю слухала цётчыну гамонку: хоць на нейкi момант адцягвалася страшная, непазбежная размова з мужам...
* Судовая справа па несправядлiвым абвiнавачаннi ў шпiянажы на карысць Германii афiцэра французскага Генеральнага штаба Альфрэда Дрэйфуса (1859-1930). Нягледзячы на адсутнасць доказаў, ваенны суд прыгаварыў А.Дрэйфуса ў снежнi 1894 г. да пажыццёвай катаргi, але пад актыўным нацiскам перадавых рабочых, сацыялiстаў, прагрэсiўнай iнтэлiгенцыi ён быў памiлаваны (1899), а потым поўнасцю рэабiлiтаваны (1906 г.).
Потым цётка Клара, цяжка дыхаючы, падымалася па лесвiцы. У руках у яе быў падсвечнiк з запаленымi свечкамi:
- А вы што, яшчэ не будзеце класцiся? Тэрэза, ты ж, пэўна, стамiлася. Там мы пакiнулi табе талерку булёну i халодную курыцу.
Бернар i Тэрэза ўсё яшчэ стаялi ў прыхожай. Старая бачыла, як Бернар адчынiў дзверы ў гасцiную, прапусцiў наперад Тэрэзу i сам пайшоў следам. О, калi б яна не была глухая!.. Яна абавязкова цiхенька падышла б да дзвярэй i ўсё падслухала!.. А так нiхто i не думае яе асцерагацца: жывая, а нiбы замураваная... I ўсё ж цётка патушыла свечкi, вобмацкам спусцiлася на першы паверх i зiрнула ў замочную шчылiну: Бернар якраз перастаўляў лямпу. Яго ярка асветлены твар меў нейкi напалоханы i адначасна ўрачысты выгляд. Тэрэза сядзела спiной да дзвярэй. Яе палiто i капялюшык ляжалi на крэсле. Ад яе мокрых боцiкаў, што стаялi каля камiна, iшла пара. На iмгненне яна павярнулася тварам да мужа, i старая з радасцю ўбачыла, што Тэрэза ўсмiхаецца.
Так, Тэрэза ўсмiхалася. За тыя кароткiя хвiлiны, пакуль яна iшла побач з Бернарам ад канюшнi да дому, ёй раптам стала ясна, як трэба сябе паводзiць: адно толькi наблiжэнне гэтага чалавека ўшчэнт разбiла ўсялякую надзею, што ён выслухае, зразумее яе... Як мяняюцца ў разлуцы нашы ўяўленнi пра людзей, якiх мы добра ведаем! На працягу ўсёй гэтай паездкi яна падсвядома прымушала сябе ствараць у душы новы вобраз Бернара, здольнага зразумець цi хоць паспрабаваць зразумець... А ўбачыла яго такiм, якiм ён i быў у сапраўднасцi, - чалавекам, якi нiколi, нi разу ў жыццi не паставiць сябе на месца другога i не паспрабуе нават убачыць тое, што бачаць другiя... I ўвогуле, цi будзе ён яшчэ слухаць яе?.. Ён хадзiў узад-уперад па вялiкiм сырым пакоi. Пад яго нагамi патрэсквала падлога. На жонку не глянуў нi разу. Ён быў увесь заняты тым, што ўжо даўно абдумаў i што павiнна было вось-вось прагучаць. Зрэшты, Тэрэза таксама ўжо ведала, што яна зараз скажа яму. Самае простае выйсце - гэта тое, над якiм яны нiколi i не задумвалiся. Яна збiралася сказаць: "Я пайду, Бернар. Пра мяне не турбуйся. Калi хочаш, я пайду зараз жа i знiкну ў начным змроку. Нi лес, нi цемра мяне не палохаюць. Гэта мае старыя сябры. Я была створана па вобразу i падабенству гэтага бясплоднага чэзлага краю, дзе няма нiчога жывога, акрамя пералётных птушак ды дзiкоў. Можаш выкраслiць мяне са свайго жыцця. Спалi ўсе мае фатаграфii. Няхай мая дачка нiколi не пачуе iмя сваёй мацi. Няхай уся ваша сям'я лiчыць, што мяне i не было нiколi..."
I ўжо Тэрэза адкрыла рот. I ўжо з вуснаў зляцела:
- Дазволь мне знiкнуць, Бернар.
Пачуўшы яе голас, Бернар павярнуўся i кiнуўся да яе. На лобе ў яго набраклi жылы:
- Што?! Ты асмельваешся гаварыць пра нейкiя свае жаданнi? Даволi! Больш нi слова! Цяпер ты будзеш толькi слухаць i выконваць мае загады! Чуеш?!.
Ён гаварыў без запiнкi старанна абдуманымi фразамi. Ён абапёрся на камiн, дастаў з кiшэнi паперку i, час ад часу заглядваючы ў яе, сурова гаварыў, гаварыў... А Тэрэза яго ўжо не баялася. Ёй нават захацелася засмяяцца: якi ж ён усё-такi смешны! I навошта ён усё гэта дэкламуе, ды яшчэ з такiм вымаўленнем, з якога не смяюцца хiба што толькi ў Сэн-Клеры? Усё роўна яна паедзе. Навошта iграць гэтую трагедыю? Невялiкая бяда, калi б на аднаго дурня стала менш! Яна заўважае на белым лiстку паперы яго дрыготкiя пальцы, недагледжаныя пазногцi. Манжэтаў ён, безумоўна, не носiць. Ён з тых мужыкоў, на якiх пальцамi паказваюць, калi яны вылазяць са сваёй глушы. А жыццё iх нiякай карысцi не дае. Такiя не патрэбны нi справе, нi iдэi, нi людзям... Увогуле, мы толькi па прывычцы надаём такое вялiкае значэнне iснаванню чалавека. Рабесп'ер меў рацыю, дый Напалеон i iншыя... Бернар убачыў усмешку на твары ў жонкi i раз'юшана павысiў голас. Воляй-няволяй Тэрэзе даводзiцца слухаць:
- Ты ў маiх руках!.. Гэта ты хоць разумееш? Ты будзеш рабiць толькi тое, што вырашыць наша сям'я, а калi не...
- А калi не - то што тады?
Яна больш не хацела прытварацца абыякавай i загаварыла дзёрзкiм, насмешлiвым тонам:
- Ты спазнiўся! Ты сведчыў на судзе на маю карысць! I ты не зможаш забраць сваiх слоў назад. Iнакш цябе самога засудзяць за лжывыя паказаннi...
- Заўсёды могуць адкрыцца новыя факты! Дарэчы, адзiн такi факцiк схаваны ў маiм сейфе. Дзякуй Богу, тэрмiну даўнасцi ён не мае.
Яна здрыганулася i спыталася:
- Чаго ты хочаш ад мяне?
Ён унурыўся ў сваю паперку, а Тэрэза некалькi секунд прыслухоўвалася да мёртвай цiшынi Аржалузы. Да першых пеўняў яшчэ далёка. А цяпер нiводзiн ручаёк не цурчыць у гэтай пустынi, i самы нясмелы подых ветру не парушыць спакою хваёвых вершалiн...
- Я пакiдаю ўбаку мае асабiстыя меркаваннi. Не пра мяне гутарка. Самае галоўнае - гэта сям'я. Iнтарэсы сям'i - вось што заўсёды вызначала i вызначае ўсе мае рашэннi. I толькi дзеля таго, каб выратаваць гонар сям'i, я пайшоў на падман перад судом. Няхай судзiць мяне за гэта Бог...
Гэты напышлiвы тон прыгнятаў Тэрэзу. Ёй хацелася папрасiць Бернара гаварыць прасцей.
- Для нашай сям'i вельмi важна, каб усе лiчылi, што я абсалютна ўпэўнены ў тваёй невiнаватасцi. Трэба, каб усе думалi, што жывём мы з табой у поўнай згодзе. Разам з тым, я хачу як мага больш надзейна засцерагчы сябе...
- Я наводжу на цябе страх, Бернар?
Ён прамармытаў:
- Страх? Не. Жудасць! - I потым: Паслухай, больш да гэтага я вяртацца не хачу. Таму трэба ўсё вырашыць раз i назаўсёды. Заўтра ж мы паедзем адгэтуль i будзем жыць у нашым доме. Мне надакучыла гэтая твая глухая цётка. Снеданне, абед i вячэру табе будзе падаваць жонка Бальёна ў тваю спальню. Ва ўсе астатнiя пакоi заходзiць табе забараняецца. Хадзiць па лесе можаш колькi захочаш. У нядзелю разам будзем ездзiць на месу ў Сэн-Клер: трэба, каб людзi бачылi, як ты iдзеш са мной пад руку. У першы чацвер кожнага месяца будзем ездзiць у адкрытым экiпажы ў Б. да твайго бацькi на кiрмаш, як гэта мы заўсёды рабiлi.
- А Мары?
- Заўтра Мары разам з нянькай паедзе ў Сэн-Клер, а потым мая мацi павязе яе на поўдзень нiбыта на лячэнне. Спадзяюся, ты i не разлiчвала, што табе пакiнуць дачку. Яе таксама трэба схаваць ад небяспекi. У выпадку маёй смерцi да яе пяройдзе ўся спадчына... Дык чаму ж пасля мужа не прыбраць i дачку?
Тэрэза ўскочыла з месца i ледзьве стрымала крык:
- Няўжо ты думаеш, што я зрабiла гэта, каб захапiць твае сосны?..
З тысячы патаемных вытокаў яе ўчынку гэты дурань не ўбачыў нiводнага i прыдумаў сабе самую ганебную прычыну.
- Ну вядома, прычынай усяго былi сосны. А што ж яшчэ? Я шукаў метадам выключэння. Цi, можа, у цябе ёсць якi-небудзь другi матыў?.. Урэшце, усё гэта нiякага значэння ўжо не мае i зусiм не цiкавiць мяне. Ты для мяне цяпер нiшто. Праўда, адзiнае, што яшчэ ў цябе застаецца - гэта маё прозвiшча... Праз некалькi месяцаў, калi ўсе пераканаюцца, што ў нас мiр i згода, i Анна выйдзе замуж за маладога Дэгiлема... Дарэчы, ты хоць ведаеш, што Дэгiлемы папрасiлi адкласцi вяселле? Яны хочуць яшчэ падумаць... Словам, калi ўсё гэта ўладзiцца, я змагу, нарэшце, пераехаць у Сэн-Клер, а ты... Ты застанешся тут... Мы скажам, што ў цябе неўрастэнiя цi што-небудзь такое...
- Вар'яцтва, напрыклад.
- Не, гэта магло б некалi пашкодзiць Мары. Прыдумаем што-небудзь прыстойнае... Вось так, дарагая!
