Метымнейуы - жыхары Метымны, найбольшага пасля Мiтылены горада на выспе Лесбасе.
...карабель жа ваяводы вёў дэльфiн... - У старажытных грэкаў былi пашыраны павер'i пра дальфiнаў як разумных iстот, што спагадаюць людзям на моры, засцерагаюць iх перад бураю, паказваюць iм дарогу i г.д.
...зрабiўшы з зялёнага лiсця ложа... - Старажытныя грэкi банкетавалi не седзячы, а лежачы на баку.
...прапяяў яму адзiн сiцылiйскi казапас... - Згадка пра сiцылiйскага пастуха невыпадковая: старажытнагрэцкая iдылiчная паэзiя якраз i ўзнiкла ў Сiцылii.
КНIГА ТРЭЦЯЯ
...нi нават скiфскi снег... - Землi на поўнач ад Чорнага мора, якiя насялялi скiфы, у антычнай лiтаратуры служылi за прыклад марозных i снежных краёў.
...злавесныя птушкi... - старажытны грэк жыў увесь час сярод вешчых знакаў. Конь захроп па дарозе ў горад, скрыпнуў адметна воз цi мацней падзьмуў вецер i г.д. - усё нешта наперад казала яму пра тое, што мела адбыцца.
Было больш за дзесятак розных вiдаў варажбы: алектрыямантыя (як паводзяць куры пры ядзе), iхтыямантыя (як плаваюць у вадзе рыбы), пiрамантыя (як гарыць агонь), гiдрамантыя (як цячэ вада), кледанамантыя (якiя мiжвольныя рухi ў чалавека, у якiм вуху зазвiнела, як ён чхнуў), хiрамантыя i г.д. Сярод iх цi не першае месца займала арнiтамантыя - варажба па палёце птушак.
Ужо з'яўленне тых цi iншых птушак было для старажытнага грэка добрым або лiхiм знакам, бо птушкi, асаблiва драпежныя, неслi людзям волю багоў. Арол Дзеўсаву, ястраб, крумкач - Апалонаву, варона, сава, чайка, чапля - Афiнiну, дзяцел - Арэсаву. Разабрацца ў прарочых складанасцях мог толькi спецыяльны варажбiт. Стаўшы тварам на поўнач, ён сачыў, з якога боку падляталi птушкi. З правага боку - вяшчалi спагаду багоў, з левага - iх непрыхiльнасць. Мелi значэнне не толькi кiрунак, але вышыня, хуткасць лёту, уклад ног, крык (умелы варажбiт мог адрознiць шэсцьдзесят чатыры адценнi крыку крумкача), i з усяго гэтага выводзiлася канчатковае меркаванне.
Таямнiцы варажбы перадавалiся вусным спосабам - ад бацькi да сына.
Iакх - боства нявысветленага паходжання; часта атаясамлiвалася з Дыянiсам.
"Эвоэ!" - культавы ўсклiк на святкаваннях Дыянiса.
Iтыс - паводле старажытнагрэцкага мiфа, сын фракiйскага цара Тэрэя i афiнскай царэўны Прокны.
Тэрэй, здрадзiўшы з жончынай сястрою Фiламенаю, выразаў ёй язык, упэўнены, што цяпер яго Прокна нiколi не даведаецца пра здраду. I тады Фiламена выткала дыван, на якiм паказвала, што з ёю ўчынiў Тэрэй. Сёстры ў помсту цару забiлi Iтыса. А пасля, баючыся кары, упрасiлi вярхоўнага Дзеўса абярнуць iх у птушак. I цяпер штовясны яны, ужо салавей i ластаўка, пяючы, аплакваюць няшчасную Iтысаву долю. Тэрэй жа быў абернуты ў ястраба цi ва ўдода (розныя варыянты мiфа).
Мэлii - нiмфы, якiя нарадзiлiся з зямлi, акропленай крывёю Ўрана.
Дрыяды - драўляныя, г.зн. лясныя нiмфы.
Гэлеi - балотныя нiмфы.
...дбае iншы бог... - гэта значыць Эрас.
Драхма - "жменя", старажытнагрэцкая мера вагi (4,366 г) i сярэбраная манета. Такiя грошы - тры тысячы драхмаў - рабiлi адразу Дрыяса заможным.
...выбiваць малацiльнымi дошкамi калоссе... - Згаданы тут спосаб малацьбы палягаў на тым, што валы цягнулi па калоссi (грэкi зжыналi толькi каласы, салома аставалася на полi i iшла на ўгнаенне - яе спальвалi) драўляныя дошкi даўжынёю два з палавiнай метры з замацаванымi знiзу жалезнымi зубамi цi вострым каменнем. Часам паганяты сам станавiўся на дошкi, каб абцяжарыць iх. Пустое калоссе адкiдвалася вiламi з трыма зубамi, пасля чаго збожжа веялi на ветры драўлянымi шуфлiкамi накшталт вясла (сiты ўжывалiся рэдка).
Горы - багiнi пораў года, яснага надвор'я, ураджаю, юнацтва i красы; спадарожнiцы багоў, пераважна Афрадыты.
Афрадыта - багiня кахання i красы, мацi бога кахання Эраса. Паводле адной версii мiфа, дачка Дзеўса i Дыёна, паводле другой - нарадзiлася з марскiх хваль i зефiрам пасля была перанесена на выспу Кiпр (адсюль яе эпiтэт Кiпрыда). Платон адрознiваў Афрадыту Ўранiю (Нябесную) - увасабленне кахання i Афрадыту звычайную - увасабленне цялеснага, пажадлiвага кахання. Мужам Афрадыты быў бог агню i кавальства кульгавы Гефест, якому яна здраджвала з Арэсам, богам вайны. Калi Гефест даведаўся пра гэта ад Гелiяса, бога сонца, ён расставiў сеткi, якiя i схапiлi каханкаў у чуллiвай паставе. Склiканыя Гефестам на месцы злаўчынку багi выказалi, аднак, замест абурэння захапленне цудоўнаю параю.
Тут, у аповесцi, маецца на ўвазе спрэчка пра залаты яблык - "яблык разладу" - трох багiнь - Афрадыты, Геры i Афiны.
...той жа быў пастух авечак... - Парыс.
КНIГА ЧАЦВЕРТАЯ
Плетр - адна шостая стадыя, г.зн. каля 31 м.
Ахвярнiк у антычныя часы знаходзiўся не ў сярэдзiне каплiцы, а перад ёю.
Семела. - Мiфы пра Дыянiса расказваюць, што ён нарадзiўся ад Дзеўса i яго каханкi Семелы. Дзеўсава жонка Гера, каб адпомсцiць Семеле, прыняла выгляд яе кармiлiцы i ўзбудзiла ў яе жаданне пераканацца навочна, што яе каханы сапраўды бог, за якога ён сябе выдае, а таму папрасiла Дзеўса, каб ён з'явiўся перад ёю ва ўсёй боскай велiчы з громам i маланкамi. Вымушаны клятваю, ён паўстаў перад ёю ў полымi перуноў, i смертная Семела не вытрымала нябеснага агню. Памiраючы, яна заўчасна нарадзiла Дыянiса, якога, аднак, уратаваў Дзеўс, уклаўшы сабе ў сцягно, а калi надышла пара, пусцiў яго на свет.
Арыядна - дачка крыцкага цара Мiнаса, якая дапамагала Тэсею забiць страшыдла Мiнатаўра; яму афiняне мусiлi пасылаць штогод ганебную данiну - сем хлопцаў i сем дзяўчат. Яна дала каханаму клубочак нiтак, якi i вывеў Тэсея з лабiрынта, дзе жыў Мiнатаўр i адкуль нiхто дагатуль з-за дзiўна заблытаных калiдораў не мог знайсцi выйсця (адсюль выраз "нiтка Арыядны"). Тэсей пасля ўцёк з каханай на выспу Наксас, дзе пакiнуў яе, калi яна спала. Там яе знайшоў Дыянiс i ажанiўся з ёю.
Лiкург - фракiйскi цар, якi забараняў святкаванне вакханалiй. Разгневаны Дыянiс зняволiў яго ў пячоры.
Пентэй - малады фiванскi цар, якi таксама выступаў супраць вакханалiй. Дыянiс за гэта пазбавiў розуму яго мацi, i тая, прыняўшы свайго сына за дзiкага звера, разам з яго сёстрамi i iншымi вакханкамi разарвала яго.
...пераможаныя iндыйцы i тырэнцы, перакiнутыя ў дэльфiнаў... - Паводле мiфаў, Дыянiс, iдучы на Ўсход, пакарыў Iндыю. Маракоў-пiратаў, якiя хацелi схапiць i прадаць у няволю Дыянiса, што пад выглядам прыгожага дзецюка пераплываў з iмi на караблi праз Эгейскае мора, ён абярнуў у дэльфiнаў. Тырэнiя, цi Этрурыя - вобласць у Iталii.
Эўдрам - грэцкае iмя, якое можна перакласцi: "хуткi ў бегу".
Марсiй - сатыр, якi, знайшоўшы кiнутую Афiнаю флейту, адважыўся спаборнiчаць у iгры з Апалонам, але быў пераможаны. Абражаны Апалон садраў з яго скуру i павесiў у пячоры. Гэтая скура нiбы трымцела з радасцi, калi iгралi на флейце.
Парасiт - прафесiйны нахлебнiк. Цi не каля кожнай багатай сям'i ўвiваўся такi дзяньгуб, якi, забаўляючы гаспадара, жыў на яго кошт.
...духмянае лесбаскае вiно... - Лесбаскае вiно славiлася сваiм водарам i слодыччу.
Дэметра - дачка Крона i Рэi, багiня-апякунка земляробаў; у мастацтве яе паказвалi са снапом у руках, ёй прысвячалася свята ўраджаю.
Лаамедант - цар Троi, Прыямаў бацька; Апалон у яго на працягу года пасвiў статак у пакаранне за забойства.
Хiтон - у старажытных грэкаў вузкая кашуля без рукавоў, якая надзявалася на голае цела; хламiда - шырокi плашч, яго накiдвалi паверх хiтона.
Анхiс - малаазiйскi цар, у якога, калi ён аднаго разу пасвiў статак, закахалася Афрадыта. Багi, разгневаўшыся на Афрадыту за тое, што яна ўвесь час спасылае iм каханне да людзей, а сама нi разу не кахала смертнага, прымусiлi яе закахацца ў Анхiса, ад яго i нарадзiўся ў яе Эней. Афрадыта забаранiла Анхiсу раскрываць таямнiцу iх кахання, але Анхiс не ўтрываў i за гэта быў скалечаны маланкаю.
Бранх - прыгожы, малады пастух, улюбёнец (паводле iншых мiфаў, сын) Апалона, якi абдарыў яго ўменнем прадбачыць будучыню.
Ганiмед - фрыгiйскi (траянскi) царэвiч, сваёю красою так моцна ўразiў Дзеўса, што быў выкрадзены Дзеўсавым арлом (або самiм Дзеўсам, якi перакiнуўся ў арла) i ўзнесены на Алiмп; там цар багоў зрабiў яго сваiм вiначэрпам.
Мойры - багiнi лёсу; паводле мiфа, iх тры: адна прадзе нiтку жыцця, другая вымае, не гледзячы, лёс, што выпаў чалавеку, трэцяя абцiнае нiтку жыцця.
Харэгiя - абавязак, якi ўскладаўся на багатага грамадзянiна - на свой кошт наняць, адзець i навучыць хор да свята.
Трыерархiя - выправа за свой кошт трыеры для дзяржавы; трыера - судна з трыма радамi весляроў.
Фiлапемен - па-старажытнагрэцку значыць "той, хто любiць пастухоў", "пастухалюб", а Агела - "чарада", "атара".
ПЕРЛЫ РАМАНА
Маналог Хлоi (I, 14)
Слоўная сутычка Доркана i Дафнiса (I, 16)
Маналог Дафнiса (I, 18)
Лета (I, 23)
Дафнiс разглядвае сонную Хлою (I, 25)
Казка пра туркаўку (I, 27)
Эрас у садзе (II, 4-6)
Сiла кахання (II, 7)
Абвiнавачванне Дафнiса (II, 15)
Дафнiсава скарга (II, 22)
Панiчны страх (II, 25)
Казка пра Сiрынгу (II, 34)
Мiм (II, 37)
Дафнiсава размова з самiм сабою (III, 6)
Размова Дафнiса i Хлоi ўзiмку на дварэ (III, 10)
Вясна (III, 12)
Казка пра Эхо (III, 23)
