Калi я магу яшчэ цярпець гэтага Фiлi, то толькi таму, што ён нагадвае мне другога юнака - нашага Люка, якому цяпер было б ужо за трыццаць. Я нiколi не перакрэслiваў тваёй хрысцiянскай дабрачыннасцi i добра бачыў, што гэты хлопчык дапамагаў табе яе развiваць. Яго ты не любiла, бо нiчога не знайшлося ў iм ад Фандадэжаў. А гэта ж быў сын Марынеты, тваёй сястры!.. Не любiла ты гэтага чарнавокага хлопчыка з прыгожым высокiм лобам i завiткамi на скронях - "як у гiшпанцаў", - казаў Хюбэр. Вучыўся ён дрэнна, але табе да гэтага справы не было: "Досыць з мяне таго, што я няньчуся з iм кожнае лета".
Не, не цягнула яго да кнiг. У нашых ваколiцах, дзе, здаецца, даўно ўжо перастралялi ўсю дзiчыну, ён амаль штодня знаходзiў здабычу. Калi раз на год на нашых палетках з'яўляўся заяц, Люк абавязкова высочваў яго i прыносiў у маёнтак. Як цяпер бачу: iдзе ён па доўгай алеi i радасна паказвае забiтага зайца, трымаючы яго за доўгiя вушы... Я заўсёды чуў, як на золку ён выходзiў з дому. Я адчыняў акно i чуў яго бадзёры голас:
- Пайду пагляджу, як там мае вуды.
Ён заўсёды глядзеў мне проста ў вочы i спакойна вытрымлiваў мой позiрк. I ён зусiм не баяўся мяне.
Часам я ад'язджаў на некалькi дзён, а калi вяртаўся не папярэдзiўшы вас, то да мяне адразу даносiўся пах цыгар, на падлозе ў гасцiнай я не бачыў дывана i знаходзiў усе прыкметы перапыненага банкету. Толькi, бывала, я за дзверы Жэнеўева i Хюбэр запрашалi сваiх сяброў i наладжвалi баль, хоць я строга забаранiў гэта рабiць. А ты, Iза, патурала iм: "Няхай ужо, трэба ж неяк падтрымлiваць адносiны. Дый гасцiннасць нашу няхай людзi ведаюць..." У такiх выпадках толькi Люк мог прытушыць мой гнеў. Яго вы i падсылалi да мяне. А хлопчыку было смешна, што я наводжу на вас такi страх:
- Ведаеш, я зайшоў у гасцiную. Яны ўсе там танцавалi, спявалi, а я ўзяў ды крыкнуў: "Дзядзька iдзе! Вунь па алеi!.." Ну i перапалох быў! Усе паразбягалiся! Цётка Iза i Жэнеўева схапiлi паднос з закускай i кулём на кухню!..
Толькi для Люка я не быў страшыдлам. Часам я хадзiў з iм на рэчку паглядзець, як ён вудзiць рыбу. Гэтага няўрымслiвага хлопчыка, якi i хвiлiны не мог уседзець на месцы, тут нельга было пазнаць: ён увесь замiраў i гадзiнамi мог сачыць за паплаўком. I толькi рукi бясшумна рухалiся. Жэнеўева мела рацыю, калi гаварыла, што з яго не атрымаецца "лiтаратара". Сапраўды, яму i ў галаву не прыйшло б выйсцi вечарам на двор, любавацца начным небам, зоркамi, ззяннем месяца, з замiлаваннем слухаць птушыныя спевы, удыхаць пах роснай травы... Ён не мог захапляцца прыродай, не было ў яго гэтага пачуцця, бо сам ён быў часцiнкай прыроды, яе сiлай, яе чыстай крынiцай.
Я ўсё думаў пра тое, якое невясёлае было яго маленства: мацi памерла, пра бацьку ў нашым доме забаранялася гаварыць... Пансiён, а там - усе чужыя. Адзiн сярод людской пустынi. Мне самому гэтага хапiла б, каб душа мая перапоўнiлася горыччу i нянавiсцю да ўсiх людзей. А з яго шчодрай крынiцай бiла радасць жыцця! Усе яго любiлi. Гэтага я зразумець не мог: мяне ж усе ненавiдзелi. А яго любiлi ўсе, нават я. Ён усiм ўсмiхаўся, i мне таксама...
Усё ў гэтым хлопчыку было натуральнае, непасрэднае, чысте. Ён рос, i мяне ўсё больш здзiўляла яго шчырасць i дабрата. Нашы дзецi таксама добрыя, згодзен, Хюбэр быў "залатым хлопцам", як ты казала. Гэта, бясспрэчна, плён твайго выхавання. Калi б Люк яшчэ пажыў на свеце i стаў дарослым мужчынам, яму можна было б ва ўсiм даверыцца. Яго чысцiня не была штучнай, выхаванай, набытай: гэта была празрыстая чысцiня ручая, дзе высвечваецца кожны каменьчык, кожная жвiрынка. Усё яго аблiчча iскрылася чысцiнёй, як iскрыцца раса на мурожнай траве. Чысцiня... Я наўмысна так вылучаю гэтую рысу нашага Люка, таму што яна глыбока закранула мяне. Твае прынцыпы, твае грубыя намёкi, твае бясконцыя грымасы, твае падцiснутыя губы не маглi мне даць яснага разумення сутнасцi зла. А спасцiг я гэта дзякуючы Люку. Ты ўсё гаворыш, што чалавецтва асуджана Богам вечна насiць на сабе пячаць першароднага грэху, але нiхто не знайшоў бы гэтай гнойнай балячкi ў нашага Люка: ён па сваёй прыродзе беззаганны, прыгожы. А я... побач з iм я балюча адчуваў сваю пачварнасць...
Цi можна сказаць, што я любiў яго, як сына? Не, я любiў яго якраз за тое, што ён не меў нiчога агульнага са мной. Я добра бачу, якiя рысы атрымалi ад мяне ў спадчыну Жэнеўева i Хюбэр: сквапнасць, прагу да матэрыяльнага багацця, пагардлiвасць, уладарнасць (Жэнеўева бязлiтасна абыходзiцца са сваiм мужам i такая ж высакамерная, як i я). А Люк зусiм iншы. Я ведаў: у iм не знайсцi мне свайго падабенства.
Большую частку года я пра яго амаль не ўспамiнаў. Бацька забiраў яго з пансiёна да сябе на Новы год i на вялiкдзень, i толькi на лета хлопчык прыязджаў да нас. А ў кастрычнiку, калi адляталi з нашых мясцiн пералётныя птушкi, знiкаў i Люк.
Цi быў ён набожны? На гэты конт ты гаварыла так:
- Нават гэты дзiкi звярок паддаўся ўплыву езуiтаў. У нядзелю нiзашто не прапусцiць месы, ходзiць да споведзi, прычашчаецца... Молiцца ён не вельмi старанна, усё спяшаецца, але што з яго патрабаваць?!
Пра веру, пра Бога мы нiколi з iм не гутарылi. Ён любiў гаварыць пра канкрэтныя рэчы. Часам, калi Люк даставаў з кiшэнi складаны ножык, паплавок цi дудачку, каб заваблiваць жаваранкаў, на траву падаў i яго маленькi чорны ружанец. Хлопчык хуценька падымаў яго i клаў назад у кiшэню. У нядзелю ранiцай ён, бадай, выглядаў больш сур'ёзным, ураўнаважаным, сталым, i здавалася, што хтосьцi яшчэ ноччу ўсклаў на яго худыя плечы нейкi нябачны цяжкi груз.
У Люка было багата чаго, што прывязвала мяне да яго. Магчыма, гэта здасца табе дзiўным, але я хачу расказаць вось яшчэ пра што. У тыя нядзельныя ранкi не раз пазнаваў я ў гэтым хлопчыку брата нашай маленькай Мары, што назаўсёды пайшла ад нас дванаццаць гадоў таму назад. Сапраўды дзiўна: характарам Мары была зусiм непадобная да яго: яна ж i мухi пакрыўдзiць не магла... А як любiла яна "лячыць раны на дрэвах": убачыць дупло - абавязкова абкладзе яго мохам i паставiць туды статуэтку багародзiцы, помнiш? Дык вось, у гэтым "звярку", як ты яго называла, для мяне ўваскрасала наша Мары...
У пачатку вайны Люку было амаль пятнаццаць гадоў. Забралi ў войска Хюбэра. Калi ён праходзiў медыцынскую камiсiю, ты месца сабе не знаходзiла: яго здароўе, якое раней прыносiла табе столькi страху i перажыванняў, цяпер стала тваёй надзеяй. Яшчэ перад мабiлiзацыяй Хюбэра, калi нудная канцылярская работа цi якiя-небудзь непрыемнасцi ўзбуджалi ў iм жаданне пайсцi на фронт добраахвотнiкам, ты пачынала адкрыта гаварыць кожнаму стрэчнаму тое, што раней так старанна ад усiх утойвала: "Ды якi з яго салдат?! З яго здароўем?! З яго хваравiтай спадчыннасцю..."
Не бойся, бедная мая Iза, што я кiну ў цябе камень. Я нiколi цябе не цiкавiў, а ў тую пару - тым больш. I ты тады зусiм не заўважала, як пасля кожнай ваеннай аперацыi нарастала ў маёй душы трывога. Мабiлiзавалi i бацьку Люка. Яго накiравалi ў нейкае мiнiстэрства. Цяпер Люк быў з намi не толькi летам, але i на Новы год, i на вялiкдзень. Ад вайны хлопчык быў у захапленнi, i ўсё баяўся, што ваенныя дзеяннi скончацца, пакуль яму споўнiцца васемнаццаць гадоў. Раней яго нiхто не бачыў з кнiгай. А цяпер ён глытаў раманы пра вайну, чытаў спецыяльныя працы, вывучаў карты, кожны дзень займаўся фiзiчнымi практыкаваннямi. У шаснаццаць гадоў гэта быў ужо сапраўдны мужчына. Размовы пра параненых i забiтых яго зусiм не цiкавiлi. З самых страшных апавяданняў пра кроў i ахвяры, пра жыццё ў акопах, якiя я прымушаў яго чытаць, ён ствараў сабе ўласнае ўяўленне пра вайну - грандыёзнае спартовае спаборнiцтва, куды нельга спазнiцца. Ах, як жа ён баяўся спазнiцца. А ў яго ў кiшэнi ўжо ляжаў бацькаў дазвол... Наблiжаўся пагiбельны студзень 1918 года, калi Люку павiнна было споўнiцца васемнаццаць... Я з трывогай сачыў за кар'ерай старога Клемансо*. Так, мусiць, некалi бацькi зняволеных дзяцей чакалi падзення Рабесп'ера i спадзявалiся, што тыран згiне раней, чым iх сыны стануць перад судом.
* Жорж Клемансо (1841-1929), французскi палiтычны дзеяч; у 1917-1920 гг. старшыня савета мiнiстраў i ваенны мiнiстр.
Калi Люк быў у лагеры, у Сужы, i праходзiў там пачатковую падрыхтоўку, ты пасылала яму цёплую вопратку, усялякiя ласункi, але гаварыла часам такiя словы, за якiя я быў гатовы забiць цябе, Iза: "Шкада будзе, калi беднага хлопчыка заб'юць... Але што зробiш... На ўсё воля божая... Добра, што ён хоць не пакiнуў пасля сябе сiрот..." Я прызнаю, што ў гэтых словах, вядома, нiчога ганебнага не было...
I вось надышоў дзень, калi я зразумеў, што спадзявацца няма на што: не скончыцца вайна раней, чым Люка адправяць на перадавую. Калi немцы прарвалi фронт у Шмэн-дэ-Дам, Люк прыехаў да нас развiтацца, - на два тыднi раней, чым меркавалася. Як гэта кепска! Набяруся мужнасцi i нагадаю табе яшчэ адну страшную падрабязнасць, ад якой я i цяпер яшчэ з крыкам прачынаюся начамi. У той дзень я пайшоў у свой кабiнет i дастаў з пiсьмовага стала скураны пояс, якi спецыяльна заказаў у рымара. Я стаў на лаўку i паспрабаваў падсунуць да сябе гiпсавую галаву Дэмасфена, якая стаяла на самым версе кнiжнай шафы. Але мне гэта было не пад сiлу. Галава была бiтком набiта залатымi манетамi. Тады я прыгаршчамi набраў манет, якiмi даражыў больш за ўсё на свеце, i запхнуў iх у пояс. Калi я злез з лаўкi, гэтая скураная змяя, што праглынула столькi золата, абвiлася вакол маёй шыi i цяжка цiснула на патылiцу.
