- Oh, welch ein Licht!*
* О, якое святло! (ням.)
I нiбыта напраўду вочы яго не маглi перанесцi гэтага святла - ён прыкрыў iх рукою. На дзве хвiлiнкi. Потым адвёў руку, але павекi яго былi апушчаныя, i больш ужо ён вачэй не ўзнiмаў - утаропiўся ў падлогу...
Вусны яго расстулiлiся, i ён вельмi глуха сказаў:
- Я бачыў гэтых пераможцаў.
Пасля, праз некалькi хвiлiн, дадаў яшчэ цiшэй:
- Я гаварыў з iмi.
I ўрэшце шэптам, з горкаю маруднасцю:
- Яны смяялiся з мяне.
Ён паглядзеў на мяне i тройчы ледзь прыкметна пакруцiў галавою. Потым заплюшчыў вочы i сказаў:
- Яны сказалi мне: "Хiба вы не зразумелi, што мы iх дурым?" Вось, яны сказалi менавiта так: "Wir рrеllеn siе". Яны рагаталi. "Вы, вядома, не думаеце, што мы, бы дурнi, дазволiм аднавiцца Францыi каля нашай мяжы? Га?" Весела ляпалi мяне па спiне, смеючыся ў твар: "Мы не музыканты!"
На апошнiх словах у голасе пачулася пагарда. Я не зразумеў, што ён хацеў перадаць гэтым: альбо тон суайчыннiкаў, альбо свае пачуццi да iх.
- Тады я пачаў пераконваць iх - захоплена i доўга. А яны ўсё прыцмоквалi языкамi: "Палiтыка - гэта не летуценнi паэта. Дзеля чаго, вы думаеце, вялi мы вайну? Дзеля iх старога маршала? - I зноў я чуў iх смех. - Мы не вар'яты, не пустадомкi, i як ужо нам выпала нагода знiшчыць Францыю, то мы яе знiшчым. I не толькi адну яе моц, але i яе душу. Душу асаблiва. Менавiта ў ёй найвялiкшая пагроза. Вось дзе зараз наша галоўная праца, i не трэба ашукваць сябе, галубок! Мы толькi разбэсцiм душу нашымi ўсмешкамi i цырымонным абыходжаннем. Нам трэба зрабiць з краiны пакорлiвую служанку".
Эбрэнак змоўк. Здавалася, ён задыхаўся. Ён з такою сiлаю сцiскаў скiвiцы, што я ўбачыў, як на шчоках у яго ўсхадзiлiся жаўлакi, а на скронi пульсавала жылка, пукатая i звiлiстая, як чарвяк. Раптам уся скура на яго твары заварушылася, быццам ад нейкага ўнутранага дрыжання - як возера пасля лёгкага ветрыку, як пенка на малацэ, што закiпае. Ён угледзеўся ў вялiкiя сумныя вочы пляменнiцы i сказаў цiха, невыразна, пакутлiва:
- Надзеi няма, - i яшчэ цiшэй, яшчэ глушэй, яшчэ больш марудна, быццам спапяляў сябе гэтым страшным прызнаннем: - Няма надзеi. Надзеi няма. - I раптам нечакана высокiм i моцным голасам, надзiва ясным i звонкiм, як ражок гарнiста, як крык: - Надзеi няма!
Запала маўчанне.
Мне здалося, што ён смяецца. На яго напружаным iлбе склалiся глыбокiя барозны. Вусны ў яго дрыжалi - лiхаманкавыя i бяскроўныя вусны хворага.
- Яны сердавалi i лаялi мяне: "Вось бачыце! Бачыце, як вы яе любiце! Вось яна, вялiкая пагроза! Але мы вызвалiм Эўропу ад гэтай чумы! Мы вынiшчым гэту атруту!" Яны мне ўсё растлумачылi... О, яны нiчога не ўтаiлi ад мяне! Яны хваляць вашых пiсьменнiкаў, i ў гэты ж час - у Бельгii, у Галандыi, ва ўсiх краiнах, занятых нашымi войскамi, яны ўжо паставiлi загароды. Нiводнае французскае кнiгi не прапусцяць праз мяжу, нiчога, апроч тэхнiчных выданняў, падручнiкаў па якой-небудзь дыёптрыцы цi iнструкцый па цэментаваннi... Нiводнага лiтаратурнага твора. Нiводнага!
Вочы яго блукалi па пакоi i натыкалiся на куты, што спалоханыя птушкi ўначы. Урэшце, ён, здалося, супакоiўся - пасля позiрку на цёмныя кнiжныя палiцы, дзе выстраiлiся ў рад Расiн, Рансар, Русо. Не адрываючы вачэй ад кнiг, ён зноў загаварыў захопленым, поўным роспачы голасам:
- Нiчога, нiчога, нiкога! - I як быццам мы яшчэ не зразумелi, не змералi ўсёй жахлiвасцi пагрозы: - Не толькi вашых сучаснiкаў! Не толькi вашых Пегi, Прусаў, Бергсанаў... Але i ўсiх астатнiх! Усiх! Усiх! Усiх!
Позiрк яго яшчэ раз з роспаччу i пяшчотаю слiзгануў па пераплётах, што мякка блiшчалi ў цемнаце.
- Яны патушаць агонь назаўжды! - крыкнуў ён. - Эўропу больш не асвецiць гэтае святло! - i глыбокiм, цяжкiм голасам, працягла, як усхваляваную жалобу, сказаў толькi два словы, што знайшлi ў маiх грудзях нечаканы i надзвычайны водгук:
- Nеvеr mоrе!*
* Болей нiколi! (англ.)
Зноў, у якi ўжо раз, настала маўчанне, але ж якое яно было цяпер змрочнае i напружлiвае! Раней у хвiлiны цiшынi я бачыў пад спакойнаю паверхняю вады хваляванне падводнага жыцця, сутычку марскiх жыхароў, iх затоеных пачуццяў, супрацьлеглых жаданняў i думак. Але за сённяшнiм маўчаннем не было нiчога, апроч жахлiвай прыгнечанасцi...
Урэшце голас яго тужлiва i цiха парушыў цiшыню:
- У мяне быў сябар. Мой брат. Мы разам вучылiся. Жылi ў адным пакоi ў Штутгарце, у Нюрнбергу. Мы нiчога не рабiлi адзiн без аднаго. Я iграў яму свае творы, ён чытаў мне свае паэмы. Ён быў чуллiвы i рамантычны. Але ён пакiнуў мяне. Гэта ён няспынна пiсаў мне з Мюнхена, каб я далучыўся да iх, гэта менавiта яго бачыў я ў Парыжы з новымi сябрамi. Ведалi б вы, што яны з яго зрабiлi!
Ён павольна пакруцiў галавою, нiбыта з пакутай адмаўляўся слухаць чыюсьцi просьбу.
- Ён быў самы няўрымслiвы! У iм ужывалiся i лютасць i смех. То глядзеў на мяне гарачымi вачыма i крычаў: "Гэта атрута! Трэба выпусцiць атруту з жывёлiны!" То тыкаў мяне ў грудзi пальцам: "Яны цяпер да смерцi напалоханыя, ха-ха! Дрыжаць за свае кiшэнi i жыццё - за свой гандаль i прыбыткi. Толькi пра гэта i думаюць! А тых, хто з'яўляецца рэдкiм выключэннем, мы падманем лiслiвасцю, ха-ха!.. Гэта зусiм не цяжка!" Ён смяяўся, твар яго ружавеў: "Мы купiм iх душу за сачавiчную полiўку".
Эбрэнак перавёў дыханне:
- Я iм сказаў: "Цi разумееце вы, што робiце? Цi разумееце?!" А ён мне адказаў: "Ты думаеш, гэта нас засмуцiць? Наша рашучасць iншага гарту!" Я спытаў: "Значыць, вы закрыеце гэту труну? Назаўсёды?" Ён адказаў: "Гэта пытанне жыцця i смерцi. Каб перамагчы, дастаткова сiлы, каб уладарыць - не! Мы добра ведаем, што нiякая армiя не можа ўтрымаць уладу".
"Але ж не такою цаною! - закрычаў я. - Не цаною забойства духу!" - "Дух нiколi не памiрае, - сказаў ён, - дух многае бачыў. Ён узнiкае з свайго ж попелу. Мы павiнны будаваць на тысячагоддзi наперад. Але спачатку трэба зруйнаваць". Я глядзеў на яго. Я ўглядаўся ў яго ясныя вочы. Ён быў шчыры, i гэта страшней за ўсё.
Вочы яго шырока раскрылiся, нiбыта пры iм адбывалася гнюснае забойства.
- Яны зробяць тое, пра што гавораць! - закрычаў ён, быццам баяўся, што мы яму не паверылi. - Метадычна i настойлiва! Я ведаю гэтых раз'юшаных д'яблаў!
Ён страсянуў галавой, як сабака, у якога балiць вуха. Праз яго сцiснутыя зубы вырваўся нейкi гук, нудны i гарачы, як стогн падманутага каханка.
Ён не зварухнуўся. Па-ранейшаму напружлiва i нерухома стаяў каля дзвярэй з апушчанымi кулакамi, нiбыта пальцы яго былi налiтыя свiнцом. Ён быў бледны, але не васковаю бледнасцю, а нейкаю шэравата-зямлiстаю, як старая тынкаваная сцяна.
Я ўбачыў, як ён павольна нахiлiўся, узняў руку, пасля сцiснуў пальцы i патрос кулаком - вочы яго напоўнiлiся нейкай шалёнай энергiяй. Вусны яго растулiлiся, i мне здалося, што вось зараз ён кiне нам нейкi клiч - цi не да паўстання?! Але мы не пачулi нiчога. Ён сцiснуў рот, заплюшчыў вочы, выпрастаўся i ўзняў рукi да твару, робячы нейкiя дзiўныя рухi, якiя прыгадалi мне фiгуры з культавых яванскiх скокаў. Пасля прыкрыў далонямi скронi i лоб, сцiснуў павекi выцягнутымi мезенцамi.
- Яны мне сказалi: "Гэта наша права i абавязак!" Наш абавязак! Шчаслiвы той, хто так лёгка i ўпэўнена знаходзiць шлях да свайго абавязку!
Ён апусцiў рукi.
- На ростанях вам кажуць: "Iдзiце вось гэтай дарогай". - Ён пакруцiў галавою. - А ты бачыш, што дарога гэтая вядзе не да светлых вяршыняў, а ўнiз, у злавесную лагчыну, у душную цемру змрочнага лесу!.. О божа! Пакажы мне, дзе мой абавязак!
Ён сказаў, амаль крыкнуў:
- Гэтая барацьба - вялiкая бiтва мiж тым, што адыходзiць, i тым, што жыве вечна!
Ён пiльна i тужлiва ўгледзеўся ў драўлянага анёла над акном. Натхнёна ўсмiхаючыся, той выпраменьваў нябесны спакой.
Раптам позiрк яго, здалося, памякчэў. Цела расслабiлася. Ён апусцiў на нейкi момант вочы, потым зноў глянуў. "Я скарыстаў сваё права, - сказаў ён проста. - Папрасiў дазволу далучыцца да баявой дывiзii. Мне зрабiлi ўрэшце гэтую ласку. Заўтра я ад'язджаю".
I ўдакладнiў:
- У пекла.
Мне здалося, што на вуснах у яго мiльганула нешта накшталт прывiднай усмешкi.
Рука паказвала на ўсход - у бок абшараў палёў, да будучы хлеб узыдзе на трупах.
Я падумаў: "Вось i ён падпарадкаваўся. Адзiнае, што яны ўмеюць рабiць. Яны ўсе падпарадкоўваюцца. Нават гэты".
Мне стала балюча, калi я зiрнуў на твар пляменнiцы. Ён быў бледны, як у мерцвяка. Вусны яе, падобныя на бакi апалавай вазы, растулiлiся, i твар застыў у трагiчнай нерухомасцi грэчаскiх масак. Я ўбачыў, як на лобе ў яе пырснулi так, не з'явiлiся, а менавiта пырснулi - кропелькi поту.
Я не ведаю, цi ўбачыў гэта Вернер фон Эбрэнак. Зрэнкi, здалося, злучылiся са зрэнкамi дзяўчыны нейкай нябачнай напружлiвай нiццю. Немагчыма было ўявiць, што гэтая нiць зараз жа парвецца. Эбрэнак схапiўся адною рукою за клямку i сказаў:
- Дабранач.
Голас у яго быў вельмi невыразны.
Я падумаў: зараз ён зачынiць дзверы i пойдзе. Ажно ж не. Ён усё яшчэ глядзеў на пляменнiцу. Пасля дадаў, не, прашаптаў:
- Бывайце.
Ён стаяў зусiм нерухомы, i на яго застылым напружлiвым твары вочы здавалiся яшчэ больш нерухомымi i напружлiвымi. Яны глядзелi ў вялiкiя чыстыя вочы пляменнiцы. Гэта цягнулася да тае пары, пакуль дзяўчына не разамкнула вусны. Вочы ў Эбрэнака блiснулi.
