- Я напаў на твой след якраз тады, калi ты выдаваў яе замуж, дзевяць месяцаў назад... Слухай, дзiцяцi ў iх яшчэ няма?.. Дык ты, значыць, такое закацiў вяселле, што пiсалi пра яго ажно на першай старонцы "Вара"*... Газета выходзiць у Тулоне, га?.. Уяўляеш, мне сустрэўся ў Адыс-Абебе, адкуль ты i атрымаў першую паштоўку, тып з гэтых мясцiн, якi пражыў у Афрыцы дваццаць гадоў i ўсё яшчэ падпiсваецца на вашу газету... Вось у адным з яе нумароў я i напаткаў тваё iмя... Тут i ўспомнiўся шчыточак...
* Вар - дэпартамент на паўднёвым усходзе Францыi.
Ён нахмурыў бровы. Твар у яго пасуравеў. Ён глядзеў Лябро ў самыя вочы позiрк у яго быў i люты, i адначасна насмешлiвы.
- Прыгадваеш, га?..
Памаўчаўшы крыху, Жуль, хоць i груба, ды ўсё ж зычлiва дадаў:
- Давай пi вiно... Пад страхам смерцi, чуеш?.. Я ад гэтых слоў не адракуся... Пi, я табе кажу!.. Гэта, браток, усяго толькi вiно, а будзе яшчэ i ром... Як яе зваць, афiцыянтачку?..
- Жажо...
- Жажо?.. Хадзi сюды, прыгажуня... I прынясi нам другую бутэльку... У Аскара вельмi ўжо ў горле сушыць...
II
Кожныя пяць хвiлiн аднаногi выпiваў адным глытком шкляначку вiна i загадваў Лябро такiм тонам, што пярэчыць нiяк было нельга:
- Дапiвай, Аскар!
I Лябро пiў. Пасля трэцяй бутэлькi ён ужо ледзь бачыў стрэлкi гадзiннiка на званiцы царквы: было цi то дзесяць гадзiн, цi то адзiнаццаць. А Жуль, адкiнуўшыся ў крэсле, палiў i палiў да самага канца цыгаркi, якiя ён сам скручваў, i бурклiва дапытваў Лябро:
- Адкуль ты?
- З Пон-дзю-Ляса... Гэта непадалёк ад Тулона...
- Ведаю! А я з Марселя, з квартала Сэн-Шарль, - радасна ўсмiхнуўся Жуль. Але ў радасцi гэтай, як, зрэшты, i ва ўсiх астатнiх праявах ягоных пачуццяў, было i нешта жахлiвае. Нават калi ён прыкметна мякчэў у гаворцы, то ўсё роўна глядзеў на Лябро, бы на мураша, якога збiраўся вось-вось раздушыць.
- Бацькi багатыя?
- Бедныя... Так сабе... Не, хутчэй бедныя...
- Як i ў мяне. Вучыўся ты дрэнна - iду ў заклад. З матэматыкай заўсёды было кепска. Зноў жа - як i ў мяне!.. Дапiвай! Кажу табе, ну!.. Як ты трапiў у Габон?
- З адной марсельскай фiрмы, пасля службы ў армii.
Жуль спытаўся ў Лябро i пра ўзрост. Выявiлася, што Лябро быў на год старэйшы - i гэта вельмi ўзрадавала аднаногага.
- Урэшце, мы маглi сустрэцца на якiм-небудзь параходзе, а яшчэ раней у армii... Весела было б, га?.. Яшчэ пляшку, мiленькая...
Лябро ўжо дрыжаў ад адной думкi, што яму яшчэ прыйдзецца пiць.
- Не бойся! - засмяяўся Жуль. - У мяне норма. Дый табе лепш, калi я набяруся: убачыш тады, якi я чуллiвы...
I ўсё гэта было на вачах у людзей: адны заходзiлi да Марыса выпiць, другiя гулялi на вулiцы ў шары. Усе ведалi свайго былога мэра, але дапамагчы яму не мог нiхто. Лябро махалi рукою, клiкалi яго, але адзiнае, што мог ён зрабiць, гэта вымушана ўсмiхнуцца.
- Значыцца, калi ты так брыдка абышоўся са мною, табе было дваццаць два гады... Як ты апынуўся ў балотах Мбале?
- Фiрма даручыла наладзiць у тамтэйшых селiшчах збор пальмавага алею.
- Такой спякоты, як там, я больш нiдзе не сустракаў... Сама малярыйны экватарыяльны лес... Але ж ты не адзiн там быў?..
- Са мною былi яшчэ кухар i два весляры.
- I ты згубiў сваю пiрогу?.. Адказвай?.. Чакай... Выпi спачатку... Выпi, або раструшчу табе галаву!
Лябро цераз сiлу пiў. Усё яго цела пакрывалася потам, як некалi ў час службы ў Габоне, але гэты пот быў халодны. Аднак зманiць смеласцi не хапiла. Ён шмат думаў з таго часу пра гэты выпадак з Жулем - i ўдзень, i ўначы, калi не спалася. Каб не гэтая афрыканская гiсторыя, ён мог бы лiчыць сябе сумленным чалавекам, нават шчаслiвым чалавекам. Успамiн аб ёй прыходзiў кожныя два-тры месяцы, працiнаў душу знянацку i стаў ягоным сапраўдным кашмарам.
- Я не губляў пiрогi, - прызнаўся Лябро.
Жуль глядзеў на яго, нахмурыўшы бровы, i не мог паверыць таму, што пачуў.
- Дык што ж ты тады?..
- Была страшэнная задуха... Мне здалося, што ў мяне лiхаманка... Тры днi ледзь паспявалi адмахвацца ад камароў...
- Я таксама...
- Мне было дваццаць два гады...
- Мне таксама... Яшчэ менш: дваццаць адзiн...
- Я не ведаў Афрыкi...
- А я?.. Пi!.. Пi, я табе сказаў!.. У цябе была пiрога, i, нягледзячы на гэта...
Цяпер, праз многiя гады, пан Лябро, былы мэр Паркэроля, i сам не мог зразумець свой колiшнi ўчынак.
- У мяне быў мурын, вясляр з племенi пагу... Ён сядзеў зусiм блiзка ад мяне, i ад яго нясцерпна смярдзела...
Гэта i была сапраўдная прычына ягонага злачынства. Бо Лябро ўсведамляў, што зрабiў злачынства, i не шукаў сабе апраўдання. Калi б трыццаць гадоў назад ён проста забiў чалавека, то, мажлiва, i не пакутаваў бы гэтак праз тое цяпер. Але ягоны ўчынак быў горшы за забойства - i Лябро разумеў гэта.
- Расказвай далей, - утаропiўся ў яго Жуль. - Значыцца, ты, паскуда, не любiш, як пахнуць пагу...
Лябро ўспамiнаў.
Балоты Мбале... На паверхнi мутнай вады лопаюцца велiзарныя бурбалкi... Усё кiшма кiшыць кракадзiламi, змеямi i ўсялякай iншай брыдотаю... I нiдзе нi купiнкi цвёрдай зямлi - толькi балота, такое зарослае дрэвамi i кустоўем, што ледзь удавалася прадзiрацца скрозь гэты гушчар... I ўдзень i ўначы камары, а кусалiся яны так балюча i небяспечна, што ён не здымаў з твару маскiтнай сеткi, пад якой проста задыхаўся...
Можна было плыць цэлымi тыднямi i не сустрэць нiводнай халупы, нiводнага чалавека... I тут ён убачыў раптам схаваную памiж карэннямi мангля* пiрогу, а на ёй - маленькi шчыток з надпiсам:
"Лодку не браць - пад страхам смерцi.
Жуль".
* Мангль - трапiчнае дрэва, якое расце на iлiстых берагах i мае спецыфiчныя паветраныя каранi, што iдуць ад ствала i галiн у глебу.
Словы "пад страхам смерцi" былi двойчы падкрэсленыя. Гэта i выклiкала ў Лябро смех.
Тут, у гушчары экватарыяльнага лесу, за сотнi кiламетраў ад усякай цывiлiзацыi, ад блiжэйшага жандарскага паста, гэтае папярэджанне, напiсанае друкаванымi лiтарамi, здавалася вар'яцкiм. Вось яму i прыйшла ў галаву не менш вар'яцкая думка, якая магла нарадзiцца хiба што ў гэтай саракапяцiградуснай спякоце. Ногi ў яго зацяклi, бо ў цемнаце ён вымушаны быў падкурчваць iх пад сябе. Ад мурына нясцерпна смярдзела - той невядома калi апошнi раз мыўся... А калi ён возьме гэтую пiрогу i прывяжа яе да сваёй, то застанецца ў лодцы зусiм адзiн да самага канца падарожжа i не будзе больш чуць, як смярдзiць ягоны вясляр...
"Пад страхам смерцi?" Вось i добра! Якраз таму i вазьму, што пад страхам смерцi!
- I ты яе ўзяў?
- Я прашу ў вас прабачэння...
- Я ўжо сказаў табе, каб ты быў са мною на "ты"... Памiж намi гэта больш натуральна... А я якраз у той самы момант пайшоў раздабыць што-небудзь паесцi, бо здыхаў ужо з голаду некалькi дзён... I вось, вярнуўшыся назад да пiрогi, апынуўся раптам у становiшчы вязня на выспе...
- Я не ведаў...
Але гэта было яшчэ не ўсё. Лябро не толькi ўзяў чужую пiрогу, але i дадумаўся нават брыдка адказаць яе невядомаму гаспадару. Узяў i напiсаў на тым самым шчытку, якi пакiнуў на месцы ўкрадзенай пiрогi:
"С... я на цябе!"
I, смеючыся, падпiсаўся: "Аскар Лябро".
- Я прашу ў вас прабачэння, - паўтарыў цяпер ужо пяцiдзесяцiгадовы Жулеў злоснiк.
- Адзiн, у балоце, - узiраўся ў Лябро Жуль, - сярод кракадзiлаў... Што б, цiкава, рабiў на маiм месцы ты?.. Га?..
Лябро не ведаў, куды i дзецца.
- Адзiн, - працiнаў яго сваiм позiркам Жуль, - сярод змей i велiзарных ядавiтых павукоў... Я быў там зусiм адзiн, ты разумееш?.. Мурыны-насiльшчыкi кiнулi мяне яшчэ за некалькi дзён да таго... Ты сволач, Аскар...
- Але...
- Сволач жудасная, якiх пашукаць... Аднак, гляджу, цяпер ты шчаслiвы...
Сказаўшы гэта, Жуль паглядзеў на прыгожы ружовы дом у геранi, на панi Лябро, якая час ад часу падыходзiла да акна - выглядала, цi не вяртаецца муж дамоў.
Лябро не было чаго сказаць у адказ. Не стане ж ён сцвярджаць адваротнае: гэта была б няпраўда.
Пастукаўшы па драўлянай назе, Жуль сказаў:
- Там я нагу i пакiнуў...
Лябро не асмелiўся нават спытацца, як гэта здарылася: цi яе адкусiў кракадзiл, цi гэта вынiк якойсьцi iнфекцыi.
- З таго часу што толькi я нi рабiў, каб не здохнуць з голаду... Ты не думаў, чаму я не выправiўся да цябе напрасткi адразу ж пасля першай паштоўкi?.. Да цябе з Адыс-Абебы не так ужо i доўга дабiрацца... А таму, што ў кiшэнi ў мяне не было нiводнай манеты, i я павiнен быў увесь час адкладваць нашу сустрэчу, каб зарабiць на хлеб i дарогу... З гэтым паленам, ты разумееш? - зноў дакрануўся Жуль да драўлянай нагi.
Але цяпер позiрк у яго не быў ужо такi пагрозлiвы, як гадзiну назад. Часам, гледзячы на iх, можна было сказаць, што гэта сядзяць старыя сябры.
Раптам Жуль прыўзняўся, нагнуўся над Лябро i, схапiўшы яго за каўнер халата, прахрыпеў:
- Яшчэ пляшку!.. Але, я п'ю... I ты будзеш пiць са мною кожны раз, як я таго захачу... Не так ужо i шмат я патрабую, га?.. А што ў цябе з вокам?
- Няшчасны выпадак, - адказаў Лябро, усё роўна як саромеючыся таго, што не страцiў гэтае вока ў тым самым лесе, у якiм Жуль страцiў нагу.
- Якi выпадак?
- Адкаркоўваў бутэльку... Бутэльку з воцатам, жонка папрасiла... Рыльца адскочыла, i асколак шкла трапiў у вока...
- Ну i ну!.. А ты доўга яшчэ заставаўся ў Афрыцы?
