Вядома, на практыцы такое не праводзiлася i не будзе праводзiцца. А я вось прайшоў такую практыку i ведаю, што значыць падлiчваць днi да вызвалення.
Калi я вяршыў суд, я гаварыў сабе: помнi аб няволi. Паўтараў, як некалi паўтаралi рымляне, - помнi аб смерцi. Так яно i павiнна быць.
Аднак агаваруся, лiбералам да тых, хто ўчынiў цяжкiя злачынствы, да розных блатароў-рэцыдывiстаў я не быў. Я iх узненавiдзеў яшчэ ў лагеры i турмах.
Згодна Канстытуцыi СССР нашы суддзi пры вырашэннi канкрэтных спраў з'яўляюцца незалежнымi i падначальваюцца толькi закону i свайму сумленню. Гэта, вядома, тэарэтычна. На практыцы ж было дагэтуль зусiм iншае. У сталiнскiя часы не iснавала права ў сапраўдным канстытуцыйным сэнсе. Толькi цяпер востра пастаўлена пытанне - зрабiць нашу дзяржаву прававой.
На спiнцы крэсла суддзi ёсць дзяржаўны герб - гэта як бы афiцыйны напамiнак, што суддзя дзейнiчае ад iмя дзяржавы i яму дадзены вялiкiя правы. Я засядаў пад гэтым гербам шмат гадоў i вяршыў правасуддзе толькi на дабро, таму маё сумленне чыстае.
У канцы шэсцьдзесят восьмага я звольнiўся з армii i перайшоў на лiтаратурную працу.
Мяне так i не выкрылi. Нiкому, на маё здзiўленне, не стала вядома пра мае судзiмасцi. А тое, што пры залiчэннi ў акадэмiю i пры назначэннi на службу ў ваенны трыбунал мяне правяралi, я быў упэўнены. Вiдаць жа, рабiлiся запыты ў адпаведныя ўстановы, дзе ёсць улiк усiх судзiмых. Толькi ж чаму абышлося ўсё цiха?
Я падаў заяву ў пракуратуру рэспублiкi аб маёй рэабiлiтацыi. Пракурор БССР Пастрэвiч Iван Пракопавiч, мой зямляк з Магiлеўшчыны, былы ваенны пракурор, з якiм я разам нейкi час служыў, атрымаўшы маю заяву, не паверыў, што я судзiўся, але загадаў зрабiць праверку гэтага.
Вось тут я i атрымаў разгадку майго шанцавання. Нi ў аддзеле ўлiку асуджаных МУС СССР, нi ў такiм жа рэспублiканскiм аддзеле я сярод асуджаных не значыўся. Чаму ж я выпаў з гэтага строгага ўлiку? А вельмi проста: нейкi супрацоўнiк аддзела гэтага не туды, куды трэба, сунуў заведзеную на мяне картку. Неахайнасць таго супрацоўнiка дала мне спакойную службу i спакойнае жыццё. Як кажуць, Бог мне памог.
Такi вось беглы эскiз майго жыцця з яго нечаканымi зiгзагамi. I меў рацыю забыты лiтаратар Баласогла, што можна, не трапiўшы куды iмкнуўся, быць карысным людзям хоць чым-небудзь. Я быў, лiчу, карысным.
А пра розныя судовыя i лагерныя гiсторыi мае апавяданнi нiжэй.
БАЕЦ ЛЁВА З БАБРУЙСКА
Баец Лёва, пра якога пойдзе гаворка, - не воiн, а рабочы на бойнi, якi забiвае жывёл на мяса.
Недзе ў чэрвенi трыццаць сёмага года ў менскую турму прывезлi з Бабруйска цэлы этап арыштаваных i распiхалi iх па камерах абы-як, нават многiя i падзельнiкi трапiлi разам. У нашу камеру завялi трох бабруйчан-жыдоў. Адзiн з iх быў бухгалтар, другi - шапачнiк, а трэцi, яго Лёва звалi, працаваў на бойнi байцом. Мужчына ён быў магутны, са здаравеннымi валасатымi рукамi, якiмi здолеў бы задушыць i быка. I рост меў каля двух метраў. Прырода вельмi разумная, яна надзяляе такiх асiлкаў спакойным, мяккiм характарам. Лёва i быў такi спакойны, часам нават сарамлiвы, з цiхай прабачальнай усмешкай. Яму ў камеры было цесна, нязручна, праходы памiж ложкамi - вузкiя, i Лёва ўвесь час стукаўся аб iх нагамi. А ложкi для яго былi кароткiя, на ўвесь рост не выпрастаешся. Але самай для яго вялiкай бядой была малая турэмная пайка. Пры раздачы яды раздатчык, зiрнуўшы на Лёву, мiжволi тапiў чарпак на поўную глыбiню i даставаў самую гушчу. Голас у Лёвы гучаў такiм магутным басам i з такой сiлай, што калi б ён гаркнуў у шклянку, то яна павiнна б рассыпацца.
Бухгалтар-бабруйчанiн сядзеў цi ляжаў у заўсёдным задуменнi, у спрэчкi не ўступаў, ён як бы згубiўся ў камерным шматлюддзi.
Шапачнiк, невядома як утаiўшы пару iголак, адразу ж пачаў перанiцоўваць камернiкам шапкi. Перарабiў ён i маю кепку. Распароў кавалачкам ляза, таксама iм утоенага, вывернуў падыспад наверх, перашыў, i кепка стала як новая. Гэтай сваёй работай шапачнiк ратаваў сябе ад цяжкай тугi, думак пра свой лёс, ад якiх часта i вар'яцелi людзi.
А Лёву рабiць было ў камеры нечага. Ён не мог, як бухгалтар, цiха ляжаць цi сядзець, засяроджаным у сваiх думках. Хадзiць у вузкiх праходах было нязручна, i Лёва падоўгу прастойваў каля акна, стараючыся нешта ўбачыць праз шчылiны аконнага шчыта-наморднiка.
Бухгалтар i шапачнiк ведалi, за якую вiну iх пасадзiлi. А Лёва не ведаў, бо яго яшчэ нi разу не выклiкалi следчыя.
- Прыехалi ка мне на бойню ў сiнiх фуражках i сказалi: збiрайся. А што я зрабiў, не сказалi, - тлумачыў ён не адзiн раз.
Быў ён жанаты, меў траiх дзяцей, свой дом i сад.
- Вiшнi ўжо ў садзе паспелi, здымаць хутка будуць. Ой, якiя ў мяне буйныя вiшнi! Амаль як слiўкi. Ай, якое варэнне з iх смачнае, - цмокаў ён i кiваў стрыжанай галавой. - Хто з вас будзе ў Бабруйску, заходзьце, пачастую варэннем.
- Лёва, а табе не шкада ўсiмi днямi забiваць бычкоў, авечак? Яны ж жывыя iстоты, - пыталiся ў яго.
- Шкада, калi iм у вочы паглядзiш. Яны так жаласна на цябе глядзяць. Яны ж разумеюць, куды iх прыгналi, чэснае слова. Дык я ў вочы iм не гляджу.
А забiваў Лёва жывёл малатком, бiў памiж рог, як забiвалi i забiваюць i цяпер на ўсiх невялiкiх бойнях. Аднак пра сваю працу ён не любiў расказваць. Аднойчы вось толькi i расказаў.
Ён любiў слухаць розныя турэмныя байкi-росказнi. Па-дзiцячы непасрэдна верыў iм, охаў, ахаў. З яго за гэта пацяшалiся, а ён не крыўдзiўся, прасiў яшчэ што-небудзь расказаць, i камерныя майстры залiваць i плялi яму розную лухту.
Цiхi, смiрны быў гэты асiлак Лёва. Здавалася б, ён са сваёй сiлай мог падначалiць усiх у камеры, камандаваць усiмi, выбраць сабе лепшае месца, адбiраць перадачы. А ён спаў на крайнiм ад дзвярэй, нязручным ложку, калi падыходзiла яго чарга, выносiў з камеры парашу, уступаў днём ложак паспаць тым, у каго месца было на падлозе.
Трэба сказаць, што ў той камеры было больш палiтычных, i блатары, што там сядзелi, улады не мелi, пабойвалiся адпору. Сталi пабойвацца i Лёву пасля аднаго выпадку.
Маладому хлопцу, майму суседу па ложку, прыслалi з волi перадачу - дзве ляпёшкi сыру, невялiкi кавалак сала i парэзаныя на скрылi дзве буханкi хлеба. Атрымаўшы пасылку, ён разгубiўся i не ведаў, што рабiць. Расклаў усё на ложку, глядзеў на перадачу i як бы не верыў, што такое яму прывалiла багацце. У турме iснуе правiла - не зацiскаць перадачу, ёю трэба дзялiцца. Хлопец, вiдаць, i думаў, як падзялiць усё на столькi людзей. Ён даў спачатку мне кавалачак сыру i хлеба, сам пачаў есцi, даў i суседу-шапачнiку за перашытую яму шапку. I тут адзiн блацюк са спрытам малпы падпоўз па ложках да хлопца, моўчкi згроб усю перадачу i панёс на свой ложак.
- Эй, - крыкнуў хлопец, - чаму ўсё забраў? Аддай.
Блацюк усеўся i стаў есцi.
Усе паглядзелi чамусьцi на Лёву, якi стаяў каля акна i моўчкi сачыў за гэтым канфлiктам.
- Дзядзька Лёва, ён у мяне ўсё забраў, - паскардзiўся яму хлопец.
Лёва падышоў да блацюка, падняў таго з ложка пад пахi, пасадзiў на падлогу, паднёс свой здаравенны кулак да твару:
- Каб больш такога не рабiў. Нельга чалавека крыўдзiць.
Блацюк пачаў лаяць, але не Лёву, а хлопца, якi нiбыта збiраўся зацiснуць сваю перадачу. З Лёвам лаяцца пабаяўся.
Ужо некалькi разоў выклiкалi на допыт бабруйчан, шапачнiка i бухгалтара, а Лёву ўсё не чапалi, нiбы забылiся на яго, а можа, дзе згубiлi ягоную справу. I ён стаў яшчэ больш марнець, нервавацца, па некалькi разоў на дзень выклiкаў дзяжурных i пытаўся ў iх, каб сказалi, завошта яго пасадзiлi i чаму нiкуды не выклiкаюць.
Яго супакойвалi.
- Сядзi, усё роўна гэтыя днi залiчаць у твой тэрмiн.
- Якi тэрмiн? За што мне тэрмiн? Я нiчога не зрабiў кепскага.
- Калi нiчога не зрабiў, то i дадуць менш.
- Чаму менш? Як гэта за нiшто дадуць? - абураўся ён.
З дня арышту Лёва сядзеў без допыту ўжо каля трох месяцаў. Не выклiкалi на допыт, бо, вiдаць, яшчэ не прыдумалi, што паставiць яму ў вiну.
Неяк ён сказаў наглядчыку:
- Скажы начальству, што калi мяне сёння цi заўтра не выклiчуць, то я паламаю гэтыя дзверы.
Наглядчык, агледзеўшы ягоную магутную постаць, крутнуў галавой:
- Такi, як ты, i сцяну можа развалiць. - I спагадлiва дадаў: - Куды ты спяшаешся? Усе следчыя занятыя буйнымi ворагамi народа. А ты, значыць, для iх дробны.
- Я на волю хачу, разумееш? - ускрыкнуў Лёва. - Якi я вораг народа?
Ад гэтых наiўных слоў у камеры зарагаталi - на волю ён хоча, а ўсе быццам не хочуць. Пра волю тую думаюць, а не гавораць. Да таго ж усе i даведваюцца, што яны ўчынiлi "варожага", толькi ад следчых. Так, у нашай камеры сядзеў чалавек, якi толькi праз чатыры месяцы арышту даведаўся, што ён быццам бы шпiён, бо выдаў дзяржаўную тайну: паведамiў невядомым людзям пра шашу Менск-Масква, пра яе шырыню i пакрыццё, хоць тайну той шашы ўсе ведалi нават за мяжой - па ёй ездзяць чужаземцы на сваiх аўтамабiлях.
Лёва, як нiхто ў камеры, быў упэўнены, што яго адразу ж, як толькi выклiчуць на допыт, вызваляць з турмы, бо нiякiх кепскiх спраў за сабою не знаходзiў: не краў, не хулiганiў, супраць начальства не iшоў, падаткi за дом, плату за электрычнасць акуратна ўносiў. Наiўна, канечне, думаў Лёва. Гэта ад слабасцi характару. I чым больш праходзiла часу, тым больш упэўнена ён гаварыў пра волю, чакаў яе, расказваў пра дзяцей, жонку, з якiмi хутка ўбачыцца. У дзяцей цяпер канiкулы, i яны працуюць на агародзе, памагаюць мацi. Дакараў жонку, што не шле яму пасылкi i не прывозiць перадачы.
