"КEIN RUSSLAND"
I
Калi-б вы хацелi ў колькi словах схарактарызаваць найбольш трапна тое, што адбывалася ўлетку 1944 году на Мазуршчыне i ва Ўсходняй Прусii, то можна было-б за прыклад даць наступны анэкдот.
Адзiн жаўнер пытае другога:
- Куды ты едзеш?
- Слухай, сябра, - адказвае яму другi, - калi ў цябе нiхто ня пытае, куды ты едзеш, дык i ты ня пытайся. Вязуць, дык i едзь. Якая розьнiца - куды?
Але цi-ж гэта анэкдот? Цэлыя масы ехалi, а яшчэ больш iшло. А куды? Хто-ж мог адказаць на гэтае пытаньне. Усе ведалi, адкуль - абы ўцячы, абы далей ад гэнай "нячыстай сiлы". Калi-б вам давялося тады сядзець дзе пры дарозе й прыглядацда гэнаму мору людзей, пабачылi-б вы ня толькi розныя вайсковыя й палiцыйныя адзьдзелы з цэлай Беларусi, пачынаючы ад Бранску й Смаленску, але пачулi-б усе дыялекты нашай Бацькаўшчыны, ды, апрача таго, украiнскую i расейскую мовы. Пабачылi-б старых i малых абаiх родаў, босых i абарваных, галодных i сытых, хворых i здаровых. Убачылi-б вы палешука, што на возе побач з рознымi клункамi вёз сьвiнку, а ззаду за возам валок прывязаную кароўку, i спачувалi-б зморанаму пешаходу, што, разуўшыся, мачыў ногi ў прыдарожнай каўдобiне. Калi гэныя бясконцыя табуны ўцекачоў былi да нечага падобныя, дык хiба да цыганскiх вабозаў. Усё рухалася на захад, а там-сям пакуль што й таўклося на месцы.
Для ўсiх супольнымi былi тры рэчы: трывога, няпэўнасьць i турботы аб пражыцьцi. Ня вiдаць было страху перад ворагам. Магчыма, што абыякавасьць i штодзённыя клопаты адпрэчылi страх. Найбольш шкодным было тое, што нiхто ня ведаў, дзе, што i як адбывалася. Стварыўся першаклясны грунт для розных, цяжкiх для пацверджаньня плётак i здагадак ды звычайных меркаваньняў.
Нельга сказаць, каб шмат хто з гэных качэўнiкаў верыў, што немцы раптам падужэюць i затрымаюць бальшавiцка-маскоўскую хвалю наступу, але ўсё-ж, як у Беларусi кажуць. - галоднаму хлеб на ўме. Гаварылася й мяркавалася ўсяк. Бывала часта, што розныя гутаркi выклiкалi й панiку. Ды й былi на гэта прычыны. Бальшавiцкiя адзьдзелы наяжджалi, прарываючыся праз хаатычную нямецкую лiнiю абароны, на найбольш адсталых уцекачоў i там-жа на месцы распраўлялiся зь iмi па-свойму. Дый ня дзiва. Заседжаныя ў вакопах на ўсходзе Беларусi, яны зрушылi зь месца, а пазнаўшы смак перамогi, дэмаралiзавалiся рознымi здабычамi, сьпяшалiся хоць на кiм спагнаць злосьць за ўсе злачынствы, што нарабiлi гiтлераўцы ў Беларусi i ў тых абшарах Расеi, што яны акупавалi. Усiх уцекачоў лiчылi за калябарантаў Гiтлера.
II
Немцам здавалася (дарэчы, зусiм правiльна), што грунт пачаў хiстацца ў iх пад нагамi. Яны рабiлiся нэрвовымi й азьвярэлымi. I калi мо яшчэ той зямельны грунт не ламаўся, то ўсё-ж нельга забывацца, што мусiлi яны спраўляць хаўтуры па сваiх вялiкiх марах i лятуценьнях аб вялiкай Нямеччыне, аб гэтак званай "Новай Эўропе", дзе немец меў быць панам, а ўсе iншыя, здэградаваныя да пазыцыi "унтэрмэншаў", мелi на яго працаваць.
I як-жа горка было расставацца тэўтонскай душы зь лятуценьнямi, што былi так блiзка да рэалiзацыi! Якой чорнай мусiла выглядаць будучыня! I што немцам было з таго, што вусаты капрал абяцаў нейкую новую, найжахлiвейшую зброю, якой меў скрышыць, спапялiць цэлы сьвет, калi гэны сьвет перад тым не ўпадзе перад iм, капралам, на каленi? Ён-жа цi адно абяцаў i раней, улучна з той тысячагадовай вялiкай Нямеччынай i "Новай Эўропай". Дык i хто, здарова думаючы, мог яму цяпер верыць? Пэўна-ж, шмат было закаранелых нацыстых, што верылi кажнаму слову Гiтлера, але-ж, як кажа прыказка, як топiшся, то й саломкi хопiшся. Дык i хапалiся за тыя новыя абяцанкi свайго "фюрэра", быццам за саломку.
Але, з другога боку, падумаўшы, цi-ж льга сказаць, што нацысты ўмелi цьвяроза й здарова думаць? Адурманеныя спачатку гiтлераўскай iдэяй аб нямецкiм супэр-народзе, супэр-расе, аб нямiнучасьцi нямецкага панаваньня над усiмi iншымi, яны цяпер не маглi пагадзiцца з рэальнасьцю, якая гаварыла, што хутка прыйдзецца падняць рукi ўверх, атрымаць заслужаную кару, а там ужо пасьля й навучыцца жыць як людзi з усiмi ў згодзе. Дый здабыча-ж была так блiзкая, мэта, здавалася, ужо так недалёкая.
Тыя, што працёрлi вочы i ўсё былi яшчэ былi адурманеныя, не патрапiлi яшчэ пераацанiць абставiнаў, што верылi яшчэ капралу, змагалiся, як цяжкараненыя дзiкiя зьвяры, якiх старалiся адагнаць ад пажывы, ад нiшчэньня ўсяго жывога, ды пасьля асвоiць. А пры гэным змаганьнi не маглi стаяць побач бязьдзейна й самыя звычайныя немцы - сяляне й работнiкi, якiя i з гэнай вайны, калi-б яна й была выйграна, мала, а мо й нiчога не скарысталi-б. То была ня iхняя вайна. Гэта была бойня разьюшаных нацыстых, функцыянэраў-партыйцаў i вялiкiх хвабрыкантаў, высокае вайсковае клiкi й найбольш i перадусiм вайна няпоўнага розуму капрала-"фюрэра". То была iхная вайна супраць усяго, што стаяла на шляху да панаваньня хоць пакуль што над часткаю сьвету. Што мог-бы тут скарыстаць i цi скарыстаў бы той найнiжэйшы, найбяднейшы, найбольш эканамiчна эксплуатаваны пласт народу?
Жахлiвасьць татальных войнаў ляжыць у тым, што ў iх найбольш церпяць найменш вiнаватыя й найбольш пакрыўджаныя, найбольш пераносяць i гаруюць самыя бедныя i з прычыны гэнай беднасьцi найменш разьвiтыя. Дык i што такiя людзi робяць, калi наблiжаецца ўпадак, прыходзiць канец iхным панам, тым, што пагналi iх на непатрэбную бойню? Тут хiба нельга абагульняць. Мерка, якой можна было-б паслугоўвацца ў дачыненьнi да iншых народаў, тут непрыдатная. Хiба-ж ёсьць на сьвеце другi такi здысцыплiнаваны народ, як немцы? I цi шмат такiх ваяўнiчых, як яны?
Кажуць, што мужнасьць i сiлу духу ваякi пазнаеш у часе паразы. З тым нельга не згадзiцца. Немец будзе ведаць, што заўтра трэба адступаць, што трэба будзе дынамiтам узарваць усе вайсковыя ўладжаньнi, але сяньня яшчэ будзе будаваць баракi. Хоць будзе бачыць, што скора трэба йсьцi ў палон да працiўнiка, але ня кiне стрэльбы, пакуль мае патроны. Немец, нарэшце, калi ўжо трапiць i ў палон, то будзе падпарадкоўвацца ўсiм загадам канвойнага, рэдка плянуючы ўцёкi. Ён-жа, калi й краiна ягоная пераможана ды разьбiлiся ўсе нядаўнiя пляны й лятуценьнi, адразу, быццам тая мурашка, бязь лiшнiх нараканьняў i разважаньняў, бярэцца за адбудову разбуранага жыцьця. У гэтым i ляжаць жывучасьць, сiла й дынамiзм нямецкага народу.
Але, пэўна-ж, немцы таксама й перадусiм людзi, й таму ўсё, што людзкое, iм ня чужое. Дык i цiкава было назiраць iх у гэны крытычны час улетку 1944 году. Рэкруты са Школы Камандзераў БКА мелi добрыя магчымасьцi такога назiраньня.
III
Калi чыгуначны эшалён са школай й вайсковымi сем'ямi ды палiцыяй затрымаўся ў Плоцку над Вiслай, сем'i назаўтра былi адзьдзеленыя й накiраваныя на захад. Нiхто дакладна ня ведаў, куды яны паехалi, хоць найчасьцей называлi Лодзь. Капiтан Ласкутовiч, камандзер Школы БКА, зьнiк разам з сем'ямi. Кадэты мелi на гэта iншае слова. "Змыўся, - казалi, - дзесь наш камандзер, а капiтана Мiкулу пакiнуў". Ажно ўзiмку 1945 году паказаўся на вочы беларускiм вайскоўцам капiтан Ласкутовiч у Бэрлiне.
