Жывёлы выслухалi гэта з вялiкай палёгкай. I калi Вiскун расказаў пра iншыя падрабязнасцi апошнiх хвiлiн Баксёра, пра выдатны медыцынскi дагляд, пра дарагiя лекi, за якiя Напалеон заплацiў не думаючы, iх апошнiя сумненнi знiклi, i смутак па памерлым таварышу быў палегчаны думкаю, што, прынамсi, ён памёр шчаслiвы.
Сам Напалеон паказаўся на сходзе ў наступную нядзелю ранiцай i выступiў з кароткай прамовай у гонар Баксёра. Было немагчыма, сказаў ён, перанесцi астанкi памерлага таварыша для пахавання на ферме, але ён загадаў сплесцi вялiкi лаўровы вянок i паслаў, каб яго ўсклалi на магiле Баксёра. А праз некалькi дзён свiннi мелi намер наладзiць жалобны банкет у памяць Баксёра. Напалеон скончыў сваю прамову, нагадаўшы два ўлюбёныя Баксёравы лозунгi - "Я буду працаваць яшчэ старанней" i "Таварыш Напалеон заўсёды кажа праўду" лозунгi, сказаў ён, якiмi мусiць узброiцца цяпер кожная жывёлiна.
У прызначаны для банкету дзень з Уiлiнгдона прыехаў фургон бакалейшчыка i выгрўзiў каля сядзiбы вялiкую драўляную скрынку. Вечарам з сядзiбы даносiлiся шумныя спевы, пасля якiх чулася нiбы бурлiвая спрэчка, i ўсё скончылася каля адзiнаццатай гадзiны жахлiвым грукатам бiтага шкла. Назаўтра да паўдня ў сядзiбе нiхто не варушыўся, i па ферме пайшла пагалоска, што свiннi здабылi аднекуль грошай i купiлi сабе яшчэ адну скрынку вiскi.
Х
Мiналi гады. Адна пара змяняла другую, мiнаўся кароткi жывёлiн век. Настаў час, калi нiхто ўжо не памятаў старых дзён да Паўстання, апроч Канюшынкi, Бэнджамiна, крумкача Масея i некалькiх свiнняў.
Мюрыэль памерла; Званочак, Джэсi i Пiнчар памерлi. Памёр i Джоўнз - у доме для алкаголiкаў, у другiм канцы краiны. Пра Сняжка забылiся. Пра Баксёра забылiся, апроч тых нешматлiкiх, хто ведаў яго. Канюшынка была цяпер тоўстай кабылай з нягнуткiмi суставамi i слязлiвымi вачамi. Ужо два гады, як мiнуў яе пенсiйны ўзрост, але яшчэ нiводная жывёлiна не была адпушчаная на пенсiю. Даўно ўжо забылiся пра гаворкi аб выдзяленнi кутка на выгане для старых жывёлаў. Напалеон быў цяпер мажным кныром на дзесяць пудоў вагою. Вiскун так растлусцеў, што амаль не мог расплюшчыць вачэй. I толькi стары Бэнджамiн заставаўся такi, як i раней, хiба што больш ссiвеў ды пасля Баксёравай смерцi зрабiўся больш змрочны i маўклiвы.
На ферме цяпер было значна болей жывёлаў, хоць прырост быў i не такi вялiкi, як спадзявалiся ранейшымi гадамi. Нарадзiлася шмат жывёлаў, для якiх Паўстанне было ўсяго толькi нейкай невыразнай легендай, што перадавалася з пакалення ў пакаленне, iншыя ж, купленыя па-за фермай, нiколi i не чулi пра гэта раней. Цяпер, апроч Канюшынкi, на ферме было яшчэ трое коней. Гэта былi прыгожыя стварэннi, сумленныя працаўнiкi i добрыя таварышы, але надта дурныя. Нiхто з iх не здолеў вывучыць алфавiт далей за лiтару "Б". Яны паслухмяна прымалi ўсё, што iм казалi пра Паўстанне i пра прынцыпы Жывялiзму, асаблiва калi гаварыла Канюшынка, якую яны паважалi, як мацi; але наўрад цi яны шмат з таго разумелi.
Ферма цяпер была багацейшая i лепей арганiзаваная: яна нават пашырылася за кошт двух палёў, купленых у мiстэра Пiлкiнгтана. Вятрак нарэшце быў паспяхова дабудаваны, ферма мела цяпер сваю малатарню i сянажную вежу, з'явiлася шмат розных новых пабудоў. Уiмпэр купiў сабе калымажку. Вятрак, аднак, так i не выкарыстоўваўся для выпрацоўкi электрычнага току. Ён працаваў як млын i прыносiў немалы грашовы прыбытак. Жывёлы заўзята працавалi цяпер на пабудове другога ветрака, i калi ён будзе збудаваны, як казалi, на iм усталююць генератары. Але пра тыя выгоды, што некалi выхваляў перад жывёламi Сняжок стойлы з электрычным святлом, з гарачай i халоднай вадою, трохдзённы працоўны тыдзень, - пра гэта ўжо нiхто не гаварыў. Напалеон асудзiў гэтыя iдэi як супярэчныя духу Жывялiзму. Сапраўднае шчасце, казаў ён, палягае ў тым, каб старанна працаваць i сцiпла жыць.
Аднак жа неяк здавалася, што хоць ферма i пабагацела, самi жывёлы багацейшымi не зрабiлiся - апроч, вядома, свiнняў i сабакаў. Можа, часткова гэта тлумачылася тым, што цяпер было вельмi шмат свiнняў i вельмi шмат сабакаў. I не сказаць, каб гэтыя стварэннi на свой манер не працавалi. Вiскун нiколi не стамляўся тлумачыць, што ў iх было незвычайна шмат працы ў даглядзе за фермай i яе арганiзацыi. Але збольшага гэта была такая праца, што астатнiя жывёлы былi занадта дурныя, каб зразумець яе сэнс. Напрыклад, Вiскун казаў, што свiнням даводзiлася трацiць штодня шмат часу i сiлы на нейкiя загадкавыя рэчы, што звалiся "даклады", "справаздачы", "пратаколы" i "дакладныя запiскi". Гэта былi вялiкiя аркушы паперы, якiя трэба было густа запоўнiць лiтарамi, i як толькi яны былi запоўненыя, iх палiлi ў печы. Усё гэта надзвычай важнае для павышэння дабрабыту фермы, казаў Вiскун. Аднак усё ж нi свiннi, нi сабакi не выраблялi сваёй працай ежы; а iх было вельмi шмат, i апетыт яны заўсёды мелi добры.
Што да астатнiх, дык iх жыццё, наколькi яны ведалi, было такое самае, як i заўсёды. Звычайна яны былi галодныя, спалi на саломе, пiлi з лужыны i цяжка працавалi на полi; узiмку iх даймаў холад, улетку аваднi i мухi. Часам старэйшыя з iх напружвалi сваю слабую памяць i спрабавалi вызначыць, цi ў даўнiя днi Паўстання, калi яшчэ быў свежы ўспамiн пра выгнанне Джоўнза, усё было лепшае цi горшае, чым цяпер. Яны не маглi прыгадаць. Не было нiчога, з чым яны маглi б параўнаць сваё цяперашняе жыццё: iм не было на што абаперцiся, калi толькi не на Вiскуновы лiчбы, якiя нязменна паказвалi, што ўсё навокал няспынна паляпшалася. Гэтая задача здалася жывёлам невырашальнай; ва ўсялякiм разе, цяпер у iх не было часу паразважаць над гэтым. I толькi стары Бэнджамiн заяўляў, што памятае да драбнiц усё сваё доўгае жыццё i ведае, што нiчога не было, дый не магло быць нi лепшым, нi горшым - голад, цяжкая праца i нягоды былi, як ён казаў, нязменным законам жыцця.
I ўсё ж жывёлы нiколi не трацiлi надзеi. Больш таго, iх нiколi, нi на хвiлiну, не пакiдала пачуццё гонару за тое, што яны - жыхары Фермы Жывёлаў. Яны па-ранейшаму заставалiся адзiнай фермай ва ўсiм графстве - ва ўсёй Англii! - якою валодалi i кiравалi жывёлы. Нiводзiн з iх, нават маладзейшыя, нават новапрыбылыя, выхаваныя на iншых фермах за дзесяць i за дваццаць мiляў адсюль, не пераставалi захапляцца гэтым. I калi яны чулi стральбу i бачылi, як зялёны сцяг лунае ў паветры, сэрцы iх напаўнялiся бязмежнай гордасцю, а гаворкi вярталiся заўсёды да былых гераiчных часоў, да выгнання Джоўнза, да напiсання Сямi Запаведзяў, да вялiкiх бiтваў, у якiх былi разбiтыя чалавечыя захопнiкi. Рэспублiка Жывёлаў, якую прадказваў Маёр, калi зялёныя палi Англii не будуць болей таптацца чалавечаю нагою, усё яшчэ заставалася iх светлаю марай. Аднойчы яна здзейснiцца: можа, яшчэ не хутка, можа, нават нiкому, хто жыве цяпер, не ўдасца яе пабачыць, але гэтая мара станецца явай. Нават мелодыя "Звяроў Брытанii" часам патаемна сям-там напявалася: ва ўсялякiм разе, кожная жывёлiна на ферме яе ведала, хоць нiхто б не наважыўся спяваць яе ўголас. Можа быць, жыццё ў iх было цяжкае i не ўсе iх спадзяваннi спраўдзiлiся, але яны ўсведамлялi, што яны былi не такiя, як iншыя жывёлы. Калi яны галадалi, дык не таму, што iм даводзiлася кармiць бязлiтасных ненажэрных людзей; калi яны цяжка працавалi, дык, прынамсi, працавалi на сябе. Нiхто сярод iх не хадзiў на дзвюх нагах. Нiхто з iх не называў адзiн аднаго "Гаспадар". Усе жывёлы былi роўныя.
