Заняла сустрэча гадзiну, але цалкам перакроiла Транатавы настрой жыцця: цярплiвае чаканне скону Мiндоўга змянiлася на ўзрушанае чаканне дня расправы з дзядзькам i заняцця Наваградка. Вырашаная незалежнасць ад веку Мiндоўга адкрыла iншую прастору для клопату i задумаў.
Вечарамi, калi збiралiся ў доме госцi i чэлядзь - i хто праў, хто пяяў, хто шчапаў лучыну, хто займаў увагу жахлiвымi цi вясёлымi казкамi, - князь Трайнат глядзеў на жонку, дачку, чаляднiкаў i думаў: "А ў хуткiм часе не тут, а ў Наваградскай вежы будзем вечарамi сядзець. Усе яны са сваiмi кроснамi, калаўротамi, песнямi ды казкамi туды перамесцяцца. А тут, у Кернаве, малодшы князь сядзе - мяне слухаць, з немцамi бiцца. А хутчэй, не князь, а намеснiк, каб не займалi галавы небяспечныя мроi пайсцi тым жа шляхам, якiм ён, Трайнат, у Наваградак прыйшоў. Шкада роднага дзядзьку забiваць, не надта добрая справа, ды па-iншаму ў вялiкiя князi не трапляюць. Мiндоўг сваё пражыў. Калi ён сам памрэ, дык Войшалк на памiнках можа расчулiцца, скiне чорны клабук з галавы, насуне бацькоўскую карону - цяжка будзе зняць. Цi наваградцы памiж сабой пашэпчуцца i паставяць Руклю, каб урады свае пры сабе захаваць. Няма выбару. Шкада не шкада, а забiць трэба. Багi паклапацiлiся, усё наперад пралiчылi i акрэслiлi, ужо мсцiўца вечарамi вострыць на каменi меч...
Наводзячы размову на абмеркаванне сямейнага жыцця Мiндоўга, Трайнат задаволена слухаў, як жонка i бабы ганьбавалi князя Даўмонта, што цiхмяны i лёгка праглынуў крыўду - забралi жонку, а ён як бязрукi. Што мы з вамi ведаем, пярэчыў тады Трайнат, можа ён i радуецца гэтаму. Мiндоўг сабе ягоную ўзяў, а ён сабе маладзейшую, некранутую знойдзе. Ды i што ён здольны зрабiць Наваградак узяць у аблогу сваiмi сотнямi? Хутка дружыну яго спластуюць, як жончыну ахову спластавалi. Праўда, пагаджалiся з iм, калi цвяроза паглядзець, дык лепш будзе зноў абабiцца. А потым зноў у вялiкага князя Мiндоўга жонка памрэ, смяяўся Трайнат, i зноў ён Даўмонта халасцяком пакiне. Зноў Даўмонт вяселле згуляе, зноў у Мiндоўга жонка памрэ... Усе душылiся рогатам. Нявесела цяпер князю аднаму начамi мерзнуць, кплiва шкадавалi Даўмонта бабы: малады, а на печцы адзiнока, як зломак, ляжыць, старыя нянькi ежу гатуюць. Не пазайздросцiш Даўмонту: калi вырашыў Мiндоўг яго са свету зжыць, дык зжыве...
Адно блага, думаў Трайнат, што цяжка да Мiндоўга падступiцца. Абкружыўся баярамi ды кметамi - не праломiшся да яго. Калi куды выпраўляецца - наперад нiкому не адкрывае. Чужога чалавека ў сваю службу пры двары не бярэ. Трэба сярод яго блiзкага атачэння нявернага цi пакрыўджанага чалавека пашукаць, цi вернага цяпер, але здольнага здрадзiць князю, калi нешта атрымае для палепшання сваёй долi. Заўсёды знойдзецца ахвотнiк паскудства ўчынiць... Сярод баяраў i ўраднiкаў наўрад цi хто пагодзiцца. Яны больш, чым маюць пры Мiндоўгу, ад новага князя не атрымаюць. Iм i зручна, каб Мiндоўг, як крумкач, доўга жыў i доўга валадарыў. Яны пры яго ўладзе заможныя, вышэй не ўздымуцца, дык нашто iм рызыка з гары на падлогу падаць... А вось кмет просты, якi марыць у сотнiкi трапiць... Цi чаляднiк, якому абрыдла ваду ў князеву лазню насiць. Паабяцаць яму, што будзе свечнiкам i двор атрымае. Яму i рабiць нiчога не трэба ўласнымi рукамi - шапнуць толькi трэба ў падстаўленае вуха, куды князь збiраецца ехаць ды з якой аховай. Павiнны быць паблiзу Мiндоўга такiя людзi. Захацеў бы Мiндоўг, дык i тут падобных мярзотнiкаў знайшоў, i пры Даўмонце таксама нехта такi ходзiць. Усюды яны ёсць - хто слабы, хто хцiвы, хто злапомны. Але дробнага занятку людзi баяцца сваё жыццё на кон ставiць. Можа, i рады былi б узляцець, ды крылы курыныя, успудзяць князя цiкаўнасцю ды жахам у вачах. Могуць i прызнацца са страху ў сваiх задумах i марах. Не, з драбязой чалавечай дамаўляцца - сябе прынiжаць. Ураднiка трэба знайсцi, хто мае давер з канюшых каго, мечнiк, крайчы, ваяводы... Ведаючы ўсiх мiндоўгавых ураднiкаў, кожнага ў думках узважваючы, Трайнат не бачыў нiводнага, хто пагадзiўся б увайсцi з iм у змову. Радвайла пабаiцца, ваявода Сiрвiд лепш памрэ за свайго князя, чым здрадзiць... Вось калi толькi гэты разанскi выгнаннiк, Мiндоўгаў радца, захоча? Блiжэй за ўсiх стаiць, сваякоў тут не мае, па родавай княжай звычцы на высокае месца мусiць зазiрацца. Трэба будзе з iм сустрэчу наладзiць, пазначыў сабе на будучыню Трайнат. Калi большага хоча - адгукнецца. А тыя, што першыя ў полымя не палезуць, потым прыбягуць падтрымаць, калi справа будзе зробленая. Занадта доўга Мiндоўг пры ўладзе - шмат каго крыўдзiў. А зараз не ўсiм спадабалася, як князя Даўмонта абразiў. Смешна яно смешна, бо не сам у пастку нагой патрапiў, ды ёсць што ўзважыць. Калi жонку сваю iмгненна сцер з памяцi, дык што пра баяраў казаць? Прыб`е кожнага, як камара. Вядома, крэўскага князя няма чаго шкадаваць - сам дазволiў сваёй бабе залезцi ў воўчае логава. Няхай i кусае сябе за локаць. Але пераканалася кметства на гэтым Мiндоўгавым жарце, што саслабеў iх вялiкi князь, шалее ад старасцi, значыць, захiстаўся яго княжы сталец. А моцнага наступнiка не мае: Руклю яшчэ дужэць гадоў сем, Войшалк у манастырскай каморы княжыць. Нiхто сваё жыццё за iх класцi не пабяжыць.
12
З усiх ураднiкаў вялiкага князя Агна адчувала прыхiльнасць толькi да разанца Астапа. Яна бачыла, што ён шкадуе яе. Астатнiя глядзелi з той абыякавасцю, якое вартая бяспраўная сваячка гаспадара. Чужая двару i Мiндоўгу, яна не магла iм нашкодзiць цi быць карыснай. Сястра памерлай княгiнi, цётка княжычаў, перахожая жонка паводле запавету, няпрагная да ўлады - усё гэта абяцала мала карысцi ад прыяцельства. Мiндоўгава атачэнне трымалася з ёю ветлiва, вiталася пры сустрэчы, жадала здароўя пры развiтаннi ў тых выпадках, калi выпадала сустракацца на двары цi разам сядзець за сталом. Князева жонка што князева маёмасць: лепш да яе не прыглядацца i надта блiзка не падыходзiць. Жывая яна цi хварэе, пакутуе цi радасная - не нашая справа, не любiць лiтва тых, у каго вока на чужую маёмасць вострае, а язык доўгi.
Прыветлiвы, гаваркi разанец мог за чвэртку гадзiны больш запытаць i расказаць, чым санавiтыя ўраднiкi за тыдзень. Жаласлiвых словаў Астап не казаў, але позiрк у яго быў сяброўскi. Зойдзе ў паварню, пажартуе, пра нешта спытаецца, нешта раскажа - вось i спачуванне. Iншым разам ён апавядаў свае прыгоды з мiнулага жыцця. З асобных успамiнаў Астапа даведалася Агна, што ён з разанскiх князёў. Бацька ў мяне быў лiхi, казаў Астап, старэйшага брата i пяцёх дваюрадных на застоллi пасек, але ў полi бiтву не вытрымаў i давялося яму ўцякаць у стэп. З полаўцамi доўга мы сябравалi, разам з чарнiгаўскiм князям на Галiч бiць Данiлу хадзiлi. У чарнiгаўцаў Астапу не надта шанцавала з-за бацькi, якому не магло даравацца братазабойства, у Наваградку пашчасцiла - князь Мiндоўг за бацьку яго не дакараў, узяў да сябе. Дзякуй богу, уладкаваўся, а мог у татараў у палоне сядзець, як iншыя разанскiя сваякi, кабылiнае малако ў даёнку надойваць. А сям'я? А якая сям'я? Тая сям'я там згубiлася, згiнула ад татарскiх арканаў цi згарэла, калi горад палiлi. Не засталося следу. Прыгадваюцца ў снах, казаў Астап. Я i не бядую дужа. Як у нас кажуць: не страшыся, браце, на той свет прарвёмся, на небе сустрэнемся. Там з першай сям'ёю зноў i сыйдуся. Тут жыццё грахоўнае i нядоўгае, нядоўгае i жорсткае: каму дужа шанцуе, каму наадварот. Я ўдачлiвы, знарокам хвалiўся Астап. I жывы, i князь Мiндоўг двор мне падараваў, што пасля забiтага баярына застаўся, а пры дварэ - жонка з дачкой, зараз ужо ад мяне сына нарадзiла. I будавацца не давялося, усё гатовае - хата, двор, дзеўка, стайня, хлеў, каморы, само прыйшло ў рукi. Калi ад сваiх i ад полаўцаў уцякаў - адчайваўся, здавалася, сэрца парвецца ад горасцi i няўдачы, памру ў сядле i звалюся пад капыты. А цяпер думаю: як бы яшчэ пражыць гэтулькi, колькi пражыў, сына выгадаваць, вялiкi дом зрубiць. Колькi месца займаў на ўслоне, гэтулькi i буду займаць, але вось, паказацца трэба, што не лыкам шыты. Людзi любяць, калi спiну перад iмi згiнаюць. Iншы яшчэ i ацэньвае, наколькi чалавек перад iм нахiлiўся - глыбока цi схiтраваў, у пашану цi не ў пашану яму згiнае свой хрыбет. Сам калiсьцi так глядзеў, а цяпер шмат перад кiм нахiляюся. Магу табе сказаць, не надта гэта прыемная справа кланяцца.
- А мне як быць, Астап? - спыталася Агна. - А што ты можаш? Бог цярпеў i нам вялеў. Лепш жонкай быць, чым цёткай на столаку пры печцы, - адказаў ён.
- Брыдка мне тут жонкай быць.
Астап уважлiва паглядзеў на яе:
- А як з князёў у слугi? А сястры, тваёй, думаеш, лёгка было?
Усiм не соладка, думала Агна, ды якая ж ад гэтага палёгка? Астап сюды сам прыскакаў i шчаслiвы, што двор займеў. Марту ўдавой прывялi. А ёй што тут рабiць? Штодзённа пiльнаваць, каб не аб'ядала князя ягоная чэлядзь, шчасцiць Мiндоўга думкай, што не народзiць сястра памерлай жонкi братоў Руклю i Рэпiку? Падумаўшы так, яна вырашыла, што даўмелася падставы гвалту над сабой: баяўся, пэўна, Мiндоўг баяўся, што ў Руклi з'явяцца сястрынiчы i некалi, праз гады, ўзнiкне небяспека сутычак мiж iмi. Можа, неаднойчы яны з Мартай пра гэта меркавалi i тая гэтаксама баялася? Але iх жа трэба нарадзiць было, гэтых братоў, думала Агна. I чаму браты? А раптам дачок яна нарадзiла б князю Даўмонту? Якая ж ад дзевак пагроза Руклю? I наогул ад сваякоў па кудзелi? Яны ж Даўмонтавiчы былi б, дзедзiчы Нальшчы. А пакуль наогул дзяцей няма. Няўжо для Мiндоўга i куст уначы - мядзведзь?
