4
Старэйшы князеў сын Войшалк, у манастве - Раман, малiўся ў манастырскай бажнiцы, калi за парканам аб'явiўся бацькаў вястун. Пачуўшы пра смерць мачахi, Войшалк адгукнуўся звычнымi словамi: "Прымi, Божа, на спачын яе душу!" У тым, як гучалi гэтыя словы, чулася ягоная абыякавасць да бацькавай сям'i. Войшалк адпусцiў ганца, да перапыненай малiтвы не вярнуўся, а пайшоў у келлю, дзе аддаўся развагам цi варта iсцi за дваццаць вёрст у Наваградак на пахаванне? Нiчога з гэтай жанчынай яго не звязвала. Агульным у iх быў князь Мiндоўг ейны другi муж, ягоны бацька. Яна лiчылася ягонай мачахай, ён - ейным пасынкам, што заўжды дзiвiла яго недарэчнасцю, бо мачаха была маладзейшая за пасынка гадоў на дзесяць.
Хутчэй, паводле ўзросту ён мог быць для яе старэйшым братам цi мужам. Але яна нарадзiла яго зводных братоў, якiя падыходзiлi яму ў дзецi. I хрысцiлася яна ад немцаў разам з мужам, калi князь Мiндоўг прымаў каралеўскую карону. А ў грэцкую веру не ахрысцiлася, хоць i стаiць блiзка замка старадаўняя з каменя адноўленая царква святых Барыса i Глеба. Мужава воля: загадаў - ахрысцiлася. Але хоць i не праваслаўнай веры, ды ўсё ж хрысцiянка, i Госпад не вырачацца яе: усё ж мацней за князя яна ў Iсуса Хрыста ўверавала i год таму ўпрошвала мужа не расхрышчвацца i не руйнаваць драўляную лацiнскую бажнiцу ў Наваградку. Так тая i засталася стаяць пры дарозе пустая, без сагнанага святара, напамiнкам пра хрышч наваградскай лiтвы, некаторыя, што паспелi ўвераваць, туды ходзяць, на крыж лацiнскi самi моляцца. Не радавалася Марта адыходу князя ў старадаўнюю цемру. Зноў павыпаўзалi з розных шчылiнаў паганскiя старызны сядзяць на камянях, пеўням галовы скручваюць, у курыных вантробах знакi пра лёс чалавечы шукаюць. Груган якi са страху каркне - для iх вестка ад багоў, так растлумачаць, што ўсю ноч даверлiвы прасцяк дрыжыць. Магчыма, гэтая Марта разумнейшая за свайго мужа была, цягнула яго да Бога, ды не здолела - надта ўпарты князь Мiндоўг. Цяпер Госпад яе на вечны спачын прымае. Нялёгка ёй было пражыць дзесяць гадоў з другiм сваiм мужам, якi першага забiў, а яе, удаву забiтага, прыняў пад свой дах. Божа, уздыхнуў Войшалк, даруй iм усiм, хто блукае ў цемры, падкажы iм шлях да Твайго святла. I мы малой сваёй сiлай будзем Тваё слова несцi да тых, хто здольны зразумець. Ды няшмат здольных, бальшыня - авечкi бязглуздыя, iдуць туды, куды пастух гонiць. А пастух для iх - князь Мiндоўг, сам Хрыста выракся, каб сумленне за грахi не грызла. Дык нашто iсцi ад спакойнай малiтвы, чыстага свайго скiта, ад брацii ў бацькавы паганскi замак? Пахаваюць Марту i без яго.
Так вырашаўшы, Войшалк пакiнуў келлю дзеля гаспадарчай справы. Манастыр быў малады, пазалетась закладзены iм i архiмандрытам Елiсеем блiзка Нёмана, каб i лесам сюды хадзiлi i па вадзе маглi прыплыць. Усё ў манастыры рукамi брацii зроблена, а брацii разам з iм, iгуменам, усяго пяцёра. Памiж малiтвай, беднай трапезай ды кароткiм сном iнакi ўвесь час у працы. Хто працаваць не любiць, таго i Бог не можа палюбiць. Войшалк узяў сякеру i пайшоў за агароджу высякаць кустоўе, каб шырылася навокал манастыра чыстае поле. На стук сякеры прыцягнулiся астатнiя iнакi, i да прыцемкаў чысцiлi лес. Сабраўшы ў кучу галлё, запалiла брацiя агонь, i доўга ў маўчаннi ўсе вакол вогнiшча стаялi, кожны пра сваё смуткуючы. Ужо дагараў касцёр, калi Войшалк падумаў, што i жонку сваю нябожчыцу князь Мiндоўг, саступаючы просьбам куразабойцаў, можа адправiць на неба з дымам, як патрабуе дзедаўская вера. А Марта, няхай i лацiнскай веры, усё ж была хрысцiянка. I палон, якi князь прывёў з мазурскага наезду, таксама могуць часткаю спалiць на агнi дзеля захавання старажытнага звычаю. А палонныя, хоць i мазуры, але ж хрышчоныя.
Гэтая асцярога запала ў душу, i ранкам Войшалк, адчуваючы ўскладзеную на яго Богам адказнасць, вырашыў пайсцi развiтацца з Мартай i ўберагчы нябожчыцу i палякаў ад знявагi, калi князю параяць учынiць такое дзiкунства ягоныя замкавыя ведзьмары. Войшалк памалiўся, з'еў лустачку хлеба, папiў вады, узяў кiй i выйшаў за манастырскую брамку. Накрапваў халодны дождж. Неба зацягнулi цёмныя хмары без адзiнага прасвету. Дажджыла ўсю ноч - лясная дарога раскiсла, уздоўж яе, нiбыта рэчка, цягнулiся лужыны. Iсцi паўдня да Наваградка дажджом ды па вадзе не хацелася. Святыя месяцамi так хадзiлi, паспрабаваў блаславiць сябе на паход Войшалк, але i запярэчыў сабе, што не крыж веры нясе бацьку, а малое спачуванне i параду не грашыць вогнiшчам. Пойдзе пешшу - прыйдзе мокрай варонай. Ён вярнуўся, асядлаў каня, накрыўся апанчой i зарысiў у бок Наваградка.
Вузкая лясная дарога пятляла сярод пагоркаў цi ўзбiралася на iх там, дзе ў нiзiнах стаялi балоты. Паветра было насычана пахам папарацi. Лес нiбы вымер: нi голасу птушкi, нi шолаху звера. Усе пахавалiся ў свае гнёзды, дуплы, норы, логавы, чакаючы лепшага надвор'я. Сыдзе вада, зямля будзе трымаць пахi, i тады выйдзе на след зайца лiсiца, скочыць на касулю рысь, пачне ўпартае паляванне на дзiка воўчая дружына...
Гэтае замiрэнне ў лесе, заспакойваючы шолах дажджу выклiкалi ў князя хваляванне, ён адчуваў глыбокую пашану да таямнiцаў Творцы. Падымаючыся на верхавiну ўзгорка i бачачы далёкае восеньскае шматквецце пушчы, Войшалк спыняўся i ўважаў прыгажосць свету. Божа, удзячна думаў ён, ты мяне прасвятлiў. Хто я быў раней - ашалелы, крыважэрны звер. Хадзiў бы ўвесь свой век чорнымi сцяжынамi, ад двара да двара, сек бы галовы, як рабiў у маладыя гады. Злейшага ворага для людзей тут не было, чым я. I горшых ворагаў для мяне не было, чым iншыя людзi, тут народжаныя. Такую асалоду меў ад душагубства, так прагнуў адымаць жыццi, што нават бацьку вусцiшна рабiлася думаць, каго на свет нарадзiў. Хоць сам i быў за прыклад. А мацi плакала аба мне перад старадаўняй цверскай iконкай. Сумавала, што ў пекла патраплю i буду там вечна гарэць за такiя грахi. Iкона тая, падараваная ёй бацькамi пры ад'ездзе да Мiндоўга, вiсела на покуцi, i гарэў заўжды перад ёй маслены агеньчык.
Але i бацька, князь Мiндоўг, i ён, сын нячулы, глядзелi на воблiк Iсуса, на той iконе ўвасоблены, як на рэч жаночай гаспадаркi, накшталт калаўрота, за якiм мацi сядзела зiмовымi вечарамi разам з iншымi жанчынамi. Не мог князь Мiндоўг сесцi за праснiцу, не мог ягоны сын Войшалк ткаць ручнiк за кроснамi. Ужо пазней, калi давялося бацьку ў Наваградку хрысцiцца ў грэцкую веру паводле дамовы з тутэйшым баярствам i здабываць сродкi на каменную Барысаглебскую бажнiцу, дык iншым разам i ён побач жонкi нешта мармытаў перад тым абразам, нахiлiўшы галаву. Мацi шаптала шчырую малiтву, а што было зместам бацькавага мармытання перад вобразам Збавiцеля i ўяўляць не хочацца. Нiводнай малiтвы не ведаў i не вучыў апроч "Божа, дапамажы мне!". Цяпер iконка тая ў сястры, у Холм разам з ёй пераехала, калi бацька аддаў сястру за Шварна дзеля замацавання мiру з галiчанамi пасля некалькiх гадоў вайны. А цяпер бывае, так ужо хацелася б памалiцца разам з мацi, пастаяць на каленях перад тым старажытным абразом, ды не вяртае Госпад на зямлю тых, каго прыняў у нябесныя Свае гарады. Там адпачывае iхнае сэрца ад болю, перажытага на гэтым свеце сярод невiдушчых...
Войшалк глядзеў на хмары, мысленна прасякаў глыбiнi неба i дасылаў Госпаду свой шэпт: "Божа мiласцiвы, даруй мне маю нячуласць да той, каго ты прызначыў нарадзiць мяне на гэты свет. Каюся перад мацi. Супакой яе, Божа, калi яна не чуе раскаяныя словы свайго сына. Цяпер усё тое спаўняю, што хацелася ёй пры жыццi ўбачыць: малюся, узгадваю яе, непачутую, незразумелую нi мужам, нi сынам..."
Святыя малiтвы мацi былi пачутыя на нябёсах, бо ён, Войшалк, усё ж займеў зрок духоўны. Спраўдзiлiся тыя нашаптаныя над ягонай душой маленнi, калi ён засынаў, а мацi сядзела над iм i малiлася, i напявала яму, i марыла ўголас аб ягоным шчасцi, ягонай славе i дапамозе яму ад сiлаў анёльскiх. Вось i здзейснiлася: зрубiў ён манастыр, ходзiць у царкву, шануе Нараджэнне i Ўваскрэсенне Хрыстова, ды мацi нiчога ўжо не бачыць i не можа шчаслiва пастаяць побач з iм. Цяпер ён iгумен Раман. Манах. А манах, тлумачыў яму ў Паланецкiм манастыры старац Пархомiй, азначае па грэцку - адзiнокi. Сам сабе гаспадар, толькi Богу слуга. Усе людзi рабы Божыя, ды не ўсе слугi яму. Бо манах служыць духоўна, а людскае жыццё адмаўляе. I таму суконны клабук больш моцны, чым шлем, i больш шанаваны. Хто шлем носiць, той далей, чым на палёт стралы, нiчога не бачыць. Поспеху сваiх крывавых учынкаў радуецца. Нiкчэмная гэта радасць - несцiся наперадзе, наставiўшы дзiду, каб iншай iстоце, Госпадам створанай, жалезная вастрыё ў грудзi ўсадзiць. А вось у рыззi, з кiем у руцэ, з мiрам на сэрцы - так апосталы хадзiлi невiдушчых у вiдушчых абарочваць. А сляпыя iмчаць на конях, у браню апранутыя, у шлемах з лiчынамi, у пальчатках, уцяжараных жалезам. Сам так гойсаў па наваградскiх i лiтоўскiх пуцявiнах, i браню апранаў, i глядзеў на ўсё скрозь дзве вузкiя шчылiны ў каванай лiчыне надта пыхлiвы быў, нiчога пра сiлу духоўную не разумеючы. Адурвае ўлада меча, як вiно, i цяжка ацверазець ад ап'янення крывёй...
Выехаўшы з лесу, Войшалк убачыў за паўвярсты наперадзе ў полi з дзесятка два вершнiкаў пры зброi. Усе былi ўкрытыя накiдкамi i разгледзець што там за людзi Войшалк не мог. На скрыжаваннi дарог конныя спынiлiся i пачакалi яго. Зблiзку Войшалк пазнаў нальшанцаў i сярод iх жонку крэўскага князя Агну. Самога Даўмонта Войшалк сярод вершнiкаў не прыкмецiў. Павiталiся, паехалi разам. Нальшанцы, прамоклыя да нiткi, ахвоты да размовы не выказвалi, а можа стрымлiваў iх ад пытанняў яго манаскi клабук. Не свой - чужой веры. З iхнага цёмнага гледзiшча - здрайца. Маўчала i княгiня, што ехала развiтацца з сястрой. Прыглядаючыся да Агны, перахапiўшы позiрк сiнiх вачэй, Войшалк уразiўся падабенству малодшай сястры да Марты. Хто не бачыў абедзвюх разам, падумаў ён, не паверыць, што такое магчыма. Нiбы блiзнятка. Хутчэй павераць, што Марта ажыла. Такiя ж самыя твар, вочы, позiрк. Прыгожая маладзiца. Пашанцавала Даўмонту. Ён не ўтрымаўся сказаць княгiнi:
