Ён выйшаў на двор, калi прывезлi параненых. Што iх прывезлi, Даўмонт зразумеў па галасах чэлядзi. Чэлядзь i размаўляла голасна, каб князь пачуў i выйшаў з дому. Ён падышоў да воза, на якiм ляжаў Скурка. Ваяводу не забiлi, каб паказаць яму, Даўмонту, што маглi б забiць, ды злiтавалiся: глядзi на сваiх недарэзкаў i радуйся, што жывы.
- Княжа, - прашаптаў ваявода, - даруй!
- Не вiнiся, - адказаў Даўмонт. - Што мог - тое зрабiў.
Ён абышоў параненых, кожнаму сказаў суцяшальнае слова i доўга стаяў каля свайго ўлюбёнца Вiценя. Маладому кмету паламалi ботамi рэбры, выбiлi вока. Твар Вiценя быў перавязаны анучкай, з апусцелай вачнiцы сачылася кроў, з уцалелага вока цяклi слёзы
- Я не плачу, княжа! - апрадваўся Вiцень. - Гэта злосць мая плача!
- Нiчога, цярпi, Вiцень! - падтрымаў улюбёнца Даўмонт. Ён пагладзiў хлопца па мяккiх iльняных валасах. - Будзе i ў нас належнае свята. Возьмем кроў за кроў, вока за вока!
Ягоны абавязак даць пры людзях грозную клятву: што прагучала - тое трэба выканаць. Але даць клятву проста, стрымаць будзе цяжка. У яго пяць сотняў вершнiкаў, а Мiндоўг лёгка выставiць пяць тысяч. I ў любы дзень можа абрынуць сваю сiлу на Крэва i ўсю Нальшанскую зямлю. I пяць тысячаў конных ахвотна прыскачуць - кожны захоча пажывiцца ў суседзяў пры наездзе. Як адказаць такому ворагу? У якiм полi сустрэць? Якiмi мечамi перамагчы? Не праглядвалася нават у далечы гэткая магчымасць. А сэрца патрабавала неадкладнага адказу...
Даўмонт выйшаў з гарадзiшча i стромкай сцяжынай падняўся на Перунову гару. Зверху ён бачыў свой горад у лозе мiж пагоркамi, рассеяныя на iх валуны, замак пры Крэвянцы i ручаiне, два шэрагi хат, пабудаваных уздоўж дарогi, i далёка ва ўсе бакi ягоная зямля - парослыя верасам узгоркi, рэдкiя пералескi, палi, што кожны год нараджалi больш камянёў, чым жыта. На гэтыя палi ён выязджаў паляваць, сухi верас шамацеў пад капытамi коней, баявы сокал-рарэг злятаў з ягонай пальчаткi, уздымаўся ў неба i застываў чорнай кропкай пад аблокамi, выглядаючы затоеннага звера. На гэтую гару адвячоркам прыходзiлi яны з Агнай праводзiць сонца, глядзелi, як знiкаюць у вячэрнiм змроку далёкi лес, россыпы валуноў, Крэвянка, града пагоркаў, за якiя хавалася барвянае кола сонца, i былi шчаслiвыя. А цяпер яна i ён растаптаныя i няшчасныя... На гэтую гару прыходзiлi ягоныя бацька i дзед малiцца боству ваяроў перад адыходам на вайну i ў наезды, i ён таксама прасiў тут Перуна быць ласкавым да кметаў, калi заклiкалi нальшчу на вайну з крыжакамi i мазурамi. А цяпер тут, на святой гары, ён просiць у багоў дапамогi дзеля той бiтвы, у якой ён заб'е вялiкага князя Мiндоўга...
Ён лёг на зямлю i ўбачыў над сабой яснае неба. Успыхвала сярэбраным бляскам, праплывала памiж iм i аблокамi восеньскае павуцiнне. Ён зразумеў, што гэта знак, што нальшанскiя багi гатовыя выслухаць яго. I Даўмонт сказаў багам: "Вы ведаеце, што я невiнаваты. Вы ведаеце, што ў мяне праз подласць забралi маю жонку, маю пару. Я ведаю, што князь Мiндоўг схлусiў, мянуючы свае хiтрыя словы вашай воляй. Я ведаю, што вы можаце адняць удачу i даць удачу. Я ведаю, што вы можаце не даваць парады i можаце мудра параiць. Я князь гэтай усыпанай камянямi зямлi. Тут жыве няшмат людзей. Мая знявага кладзецца знявагай i на iх. Яны не хочуць жыць зняважанымi. А я не магу весцi гэтых людзей у бой з войскам князя Мiндоўга - назад вернецца жменька, i ўсе яны будуць параненыя, як ваявода Скурка, цi страцяць вока, як малады вясёлы Вiцень. Я не ведаю, дзе, калi i як здолею сустрэць свайго ворага i забiць. Маёй дружыны дзеля гэтага недастае. Але ёсць князi, якiя жадаюць таго ж самага, чаго прагну цяпер я. Ёсць полацкi князь Таўцiвiл, прагнаны Мiндоўгам з Жамойцi. Ёсць новы жамойцкi князь Трайнат, пастаўлены Мiндоўгам княжыць на землях, якiя сам падараваў немцам. Яны пакрыўджаныя, яны таксама жадаюць, каб вы дапамаглi даць перамогу пакрыўджанаму. Зараз я вазьму ў рукi па каменьчыку. I буду чакаць вашай парады - з кiм з гэтых князёў мне лепш злучыцца. Калi святло ўспыхне з левай рукi - з Трайнатам. Калi блiсне з правай рукi - з Таўцiвiлам. Калi павуцiнкi блiскануць з абодвух бакоў - звярнуся да абодвух князёў".
Сцiскаючы ў кулаках каменьчыкi, Даўмонт нерухома ляжаў, узiраючыся ў неба, дзе радзiлiся памiж сабой багi, вырашаючы будучыню i ўчынкi помсты. Раптам ярка блiснула сярэбраная нiць з левай рукi. Тады Даўмонт устаў, падзякаваў багам за клопат i пайшоў з Перуновай гары ў свой замак, ведаючы чаго чакаюць ад яго нальшанскiя багi.
9
Згадваючы лёс усiх вядомых ёй людзей i чутае пра незнаёмых, Агна не знаходзiла ў iхных жыццях нiчога падобнага на сваю бяду. Здаралася, дзвюх сясцёр браў у жонкi адзiн чалавек - адну ўслед за другой, але другая жонка была цi незамужняя перастарка цi ўдава з дзецьмi. Марта прыйшла сюды ўдавой. Няхай i не з ўласнае волi прыйшла, але не ад жывога мужа. Мiндоўг быў тады гадоў на дванаццаць маладзейшы. Марта нарадзiла двух сыноў, выняньчыла i ўзгадавала iх, гэта было яе шчасцем. У яе ж, Агны, усё iнакш. Мiндоўг стары: колькi б гадоў ён яшчэ нi пражыў, ён ужо старызна. Яе муж жывы, яна не ўдава, яна - забраная гвалтам жонка маладога прыгожага князя Даўмонта. Яе муж у Крэве, яна пры пляменнiках у Наваградку. У каго яшчэ ёсць два жывыя мужы? Ад першага не нарадзiла, нараджаць ад старога, нелюбага - дзiкунства; у кожным разе гэтае дзiця было б няшчаснае, нечаканы клопат для старэйшых братоў. Нават ад думкi, што можна зацяжарыць ад гэтакага старога ваўка, брыдка робiцца на душы. Мiндоўг наўрад цi падумаў пра гэта, з яго дастаткова двух наступнiкаў, ды i Войшалк можа ў любую хвiлiну скiнуць рыззё i апрануць княжацкую свiтку. Мiндоўг да яе не цягнуўся, як да Марты. Ён забiў ейнага мужа, высек увесь род Булевiчаў, каб стала ўтульным i бяспечным уласнае гняздзiшча. А цяпер ён не паварушыў пальцам. Ён не ваяваў з Нальшчай, не асаджаў Крэва, не бiўся з Даўмонтам, не зрабiў яе ўдавой, якую мае ўзяць пераможца...
Ён заўважыў яе, калi яна прыехала аплакаць сястру. Прыкмецiў каля труны i насмелiўся на злачынства: замест старэйшай сястры пакiнуць пры сабе малодшую. Тыдзень назад - ён муж Веды, цяпер муж Агны. Хлусiць стары Мiндоўг пра волю Веды, пра ейны запавет. Нiчога яна не шэптала, анiводнага гука, памерла ў непрытомнасцi, як кажуць бабкi. Ён прыдумаў за Веду гэтыя дзiкiя словы, калi яны вячэралi, i яна распавядала, як сястра ўратавала яе ад атруты гадзюкi. Нават перад вечным расстаннем не пашкадаваў сваю жонку, прычапiў да яе памяцi дурны жорсткi запавет. Веду ён узяў сiлай, яе - бессаромнай хлуснёй. Веда нарадзiла яму сыноў, яна ж гвалтам забраная iх даглядаць. Ды нашто iм цётка? Нашто iм брат, якi будзе ў падлетках тады, калi яны стануць дарослымi, сапраўднымi князямi, будуць мець сем'i i думаць пра будучыню ўласных сыноў. Калi Мiндоўг i не сканае да таго часу, ён будзе зусiм лядашчы, знядужаны дзед. Яны самi паўбраты Войшалку. Яна для ўсiх трох мачаха, для Войшалка - ужо другая, хоць ён сам старэйшы за яе гадоў на дваццаць, а Рэпiк i Рукля маладзейшыя на дзесяць гадоў. Гаротны лёс акрэслiў ёй стары князь: стаць новай Мартай, заняць яе месца ў наваградскiм замку, у княжых пакоях i на княжым ложы. Застаецца толькi змянiць iмя. Як Веда зрабiлася Мартай пасля хрышчэння ў нямецкую веру, так Агна можа зрабiцца Мартай, калi таксама ахрысцiцца. Хоць выгналi адсюль нямецкiх манахаў, але можна ахрысцiцца i ў царкве, каля якой Марту пахавалi. Была Агна - стане Марта. Тады поўная замена, нiбыта i не заходзiла сюды ў свае чорныя наведкi смерць: нi княжычам, нi людзям нават не прыдзецца прывыкаць да iншага iмя новай княгiнi i мацi. I падобная тварам на Марту, i апранацца будзе ў ейныя спаднiцу, кашулю i свiтку. Толькi вось як сэрца сабе вырваць, каб не балела, што з памяццю зрабiць, каб нiчога не памятала?
Вар'яцтва тое, што задумаў i ўчынiў бязлiтасны князь. У старэчым замарачэннi розуму. Не мусiць стары дзед трымаць яе, маладзiцу, за жонку. Хiба хацеў бы ён для сваёй дачкi мужа з такiм векам за плячамi? Сваю дачку дык аддаў за маладога Шварна. Не, ён апамятаецца, думала Агна. Аднаго дня сыдзе з яго гэтае насланнё. I ўяўлялася Агне жаданая развязка: да Мiндоўга вяртаецца цвярозы розум, ён саромеецца i адпускае яе да Даўмонта, а каб не сорамна было за жорсткi ўчынак, абвесцiць усiм, што здань памерлай жонкi сказала яму адпусцiць сястру ў Крэва. Цi Даўмонт дамовiцца з iм за якую-небудзь службу, i тады браму расчыняць, i яна паедзе дамоў, у Нальшчу, i жыццё вернецца ў ранейшую акрэсленасць. Застануцца пры старым бацьку яе пляменнiкi, застанецца пры сваёй старасцi i адзiноце пракляты Мiндоўг, яна зноў будзе крэўская княгiня, будзе гаспадарыць у сваiм замку, куды ўвёў яе тры гады таму пасля вяселля Даўмонт i дзе засталося ўсё, нават яе пасаг, скрыня з яе строямi i вясельным ручнiком, якi захоўваюць да магiлы.
Але мiналi днi, мiнуў тыдзень - i нiчога не адбылося. Мiндоўг не адумаўся, не засаромеўся, зацямненне з яго не сышло, а паехаў некуды ў пушчу; нiякай весткi ад Даўмонта i пра яго не прыходзiла; марна было i думаць выйсцi з замка праз зачыненыя вароты. I сядзець у адзiноце пад уцiскам бяды i жахлiвых думак неставала сiлы, ды i мусiлi не даваць. На трэцi дзень па ад'ездзе князя прыйшоў Сiрвiд, паклаў на стол ключы ад замкоў на клецях i каморах i сказаў, што яму трэба ехаць па справах, а ключы князь загадаў пакiнуць ёй: яна гаспадыня. А ўслед з'явiлася чэлядзь з паварнi па прыпасы для замкавай аховы i на полiўку для мазураў. Ходзячы з iмi па клецях, прасачыўшы, каб узялi патрэбнае, зрабiўшы тое, што звычайна рабiла ў сябе ў Крэве, адчула Агна, што адбылося яе ўладкаванне ў Наваградскiм двары: у вачах чаляднiц, у iхных размовах яна - княгiня, трымальнiца ключоў ад хлебных i мясных клецяў. I шчыльна было ў замку людзей. Здалёк, калi пад'язджала яна са сваёй аховай да Наваградка, памятала Агна, што здалася ёй Мiндоўгава крэпасць у чатыры разы большая за Крэўскую. Стаiць на вялiзнай гары, вышэйшай за Перунову гару ў Крэве, абкружаная ровам, на стромкiх схiлах iкламi тырчаць завостраныя калы, каменная вежа вышыней са стары дуб, перад брамай палова моста разборная, палова пад'ёмная на ланцугах, над брамай два ярусы клецяў з байнiцамi для лучнiкаў. Але i людзей тут процi Крэва пяцёра на аднаго. Незанятага двара малы круг пасярэдзiне замкавых пабудоваў. Ды i ён толькi ўначы пусты. А ўдзень усюды тоўпяцца людзi. Адна паўсотня варты каля брамы i на сценах, другая спiць у сваiх каморах, вазы з сенам, саломай рыпяць, другiя вазы вязуць гной са стайнi. У князевай вежы на адным паверсе пiсцы, на другiм варта, на трэцi камянi падымаюць, у клецях над брамай калаўрот скрыгоча, калi мост узнiмаюць, i пляскаюць ланцугi, калi мост апускаецца. У паварнi заўжды таўкатня, да ветру за стайняй заўсёды чарга, а ранкам з камораў нечыстоты выносяць i злiваюць у бочку, якую апаўдня вязуць за горад. А яшчэ ўдзень выпускалi з камораў палоненых мазураў i мазурак, i тыя, цiхмяныя, згаладалыя, блукалi па двары, чакаючы сваю штодзённую ежу няволi - пустую капусту. Толькi ўвечары, калi засыналi пляменнiкi, i можна было ад усiх адасобiцца. Але ў гэтай адзiноце душа пакутавала мацней, чым днём у мiтуснi. Удзень здавалася, што ноччу, у адасабленнi, ёй адкрыецца нешта такое значнае, што вызвалiць яе, але ў цiшынi ночы сэрца сцiскаў жах, а душа балела ад уласнай непапраўнай вiны - чаму не паслухалася мужа i прыехала сюды, пахавалi б Веду i без яе, праўду казаў Даўмонт. I праз год магла б прыехаць пастаяць каля магiлкi. А цяпер застаецца толькi тая надзея, што Даўмонт не сцерпiць i знойдзе, як яе вызвалiць. Князь вярнуўся толькi праз два тыднi i ў прыцемках прыйшоў да яе ў пакой пасядзець з Рэпiкам i Руклем. Лучына сумна патрэсквала. Мiндоўг чамусьцi пачаў успамiнаць для сыноў, але i ёй давялося выслухаць, аб сваiм дзяцiнстве. Прыгадваў, як часцяком увечары набiвалiся ў бацькаў дом баяры, а ён з братамi ляжаў на палацях, вось як яны зараз ляжаць, слухаў аповеды пра даўнiя паходы лiтвы, вылiчэнне продкаў да агульнага ўсiм князям прашчура князя Палямона, якi прывёў iх на Лiтву аднекуль з-за мора, а мацi частавала баяраў i дзяцей паранай рэпай - i такая тая рэпа была, цi здавалася, салодкая, што нiчога смачнейшага з тых гадоў ён не еў. Ды i не кожны дзень кармiла мацi рэпаю. А ў восем гадоў пасадзiлi на каня скакаць у сядле, i мечам дзядзькi i старэйшы брат вучылi бiцца. I моцна лупцавалi па спiне i нiжэй за памылкi. Казалi: зноў прамахнуўся, атрымай узнагароду - i плазам мечаў сваiх па спiне. На жываце часцяком даводзiлася спаць, бо на спiне не мог. А каб так жорстка не вучылi, не ўмеў бы абаранiцца, даўно б ужо забiлi. Але тады, калi гэтак бiлi, злаваў на ўсiх, у вочы кляўся: адпомшчу, калi вырасту...
