Праўда, сяды-тады ўзнікала разумная і лагічная думка: трэба ісці ў бальніцу, класціся, калі спатрэбіцца, на аперацыю, і на нейкі час рабілася лягчэй. Аднак ці то сорам, ці то страх перад магчымай аперацыяй, а мо і тое, і другое, перашкаджалі зрабіць рашучы крок, і яна ўсё адкладвала з дня на дзень сваё рашэнне...
Яна ўбіла сабе ў галаву, што нікому не патрэбная, хоць і ведала, што, мусіць, гэта не так: яна яшчэ не старая, больш за сваіх равесніц захавала прыгажосць і прывабнасць, не такія яшчэ выходзяць замуж, аднак ніхто не рабіў і намёкаў на заляцанні, чаго яна тайна жадала і чаго баялася. Баялася, разумеючы: наўрад ці каго яна зможа палюбіць, душа была пустою і халоднай, як склеп, яе каханне, мусіць, назаўсёды забраў з сабою ў магілу Віктар. Нават у тыя тры месяцы, калі была блізкай з Аляксеем, не пакідала адчуванне граху, сваёй віны перад Віктарам, здавалася, ён увесь час сочыць, нізашто не даруе. I тады з жахам думала: а ці не звіхнулася?!
Пасля таго як прагнала Аляксея, заўважала, што адбыўся нейкі зрух і ў яе пачуццях да Віктара. Дагэтуль ніколі, ні ў чым яна не вінаваціла Віктара, цяпер накаплялася і пакаплялася нейкая горыч і крыўда, разабрацца ў якой пакуль што не магла. Якое права ён меў так бязглузда рызыкаваць, так па-дурному паміраць? 3 якой гэта ласкі ён будзе даймаць яе ўсё жыццё?!I калі заявіўся Міхась, з парога прапануючы выходзіць за яго замуж, магчыма, яна не задумалася б, адразу ж згадзілася, каб было так, што ён проста развёўся з жонкай: ну, не сышліся характарам, ну, яшчэ што-небудзь, а тут... Нешта нядобрае, брыдкае стаяла за гэтым разводам...
Hi тады, ні праз дзень, ні праз тыдзень не магла сказаць ні «так», ні «не». Яна думала, думала да бяссонніцы, то ўжо, здавалася, рашыла, то зноў пачынала вагацца. I ўвогуле было дзіўнае ўражанне, быццам яе ўнутранае «я» раздваілася, размежавалася, як святло і цемень, як плюс і мінус, і кожнае хоча перасіліць, прыцягнуць на свой бок.
Плюс, прыстойненькі, як анёлачак, абураўся: «Ты што, звар’яцела? Падумай толькі: забраць у калекі мужа, у дзіцяці бацьку! Да скону дзён табе не будзе спакою».
Нячысцік-мінус ставіў пытанне рубам: «Ну і дурная! Што ты траціш? Табе і траціць няма чаго. Не ўпускай апошні шанц,— і здзіўлена разводзіў рукамі: — Чаму ты ўсё жыццё павінна быць нешчаслівая? Не забывай, што некалі не ты ў яе, а яна ў цябе яго забрала...»
«Шчасце...— скептычна ўсміхаўся анёлак.— Ён колісь здрадзіў табе, потым у цяжкую хвіліну здрадзіў жонцы, дачцэ. Захацела шчасця, замешанага на здрадзе. Не бывае такога шчасця».
«А што табе засталося? Чаго дачакаешся? — хіхікаў чорцік і сцвярджаў: — Нічога не засталося! Ісці ў бальніцу, лячыцца, спакушаць новага Аляксея? Ха-ха-ха! Ды без законнага мужа нават у той бальніцы будзеш белаю варонай. Табе патрэбны законны муж, хоць на месяц, хоць на паўгода, але патрэбны. Грызе сумленне перад былой Міхасёвай жонкай? А ў чым ты вінавата перад ёю?
Ты ж яго не кахаеш. Шлюб без кахання — амаральна».
«Ха-ха-ха...— па-мефістофельску рагатаў нячысцік.— Хто верыць у гэтую лухту? — і здзекліва дадаў: — Зрэшты, твая справа — заставайся адна ў сваёй кватэры, дзе нават рэха, як у труне...»
«Лепш ужо адной векаваць, чым такое замужжа »
«I знойдуць некалі, як Антолю...»
***
«Так, пэўна, няма на свеце цяжэйшай спрэчкі, як спрэчка сама з сабою — сябе не падманеш,— думала Люба.— Канечне, можна хапацца, як тапелец за саломінку, спадзявацца, што ўсё абыдзецца, сцерпіцца-злюбіцца, аднак, у рэшце рэшт, мусіць, заўсёды наступае расплата за той падман, за кампраміс з сумленнем...» Гэтая думка апякала яе. Разгублена агледзелася па баках, нібы шукаючы нейкага ратунку. Але ратунку не было...
Госці сяк-так цягнулі знаёмую старую вясельную песню, памалу здымалася скаванасць са свата, гаманілі нешта дружкі з др у жкамі, старая Ступакевічыха выплакала свае слёзы. Выпітая гарэлка брала сваё. Люба ліхаманкава глядзела ў адны, другія, пятыя, дзесятыя вочы — і не знаходзіла таго, чаго так хацелася знайсці — спагады ці хоць якога разумення. Вочы былі то затуманеныя хмелем, то чужыя, няласкавыя, усё тут было чужым, недарэчным, і яна адчула. такую жуду, такую адзіноту, якой яшчэ ніколі не адчувала.
***
Старая Ступакевічыха была, бадай, адным чалавекам, хто не ўзяў яшчэ ні кроплі гарэлкі, таму магла глядзець на ўсё цвярозымі вачыма. Яна ўвогуле не п’е, а каб і магла выпіць — нельга, яна гаспадыня. Гасцям гуляць, а яе справа клапаціцца, каб не было пуста на сталах, каб залагодзіць кожнага. Такая ўжо гаспадыньская доля...
На душы было цяжка і неспакойна. Чаму ніхто не прыйшоу паглядзець на маладых? Чаму нават блізкія сваякі знайшлі сто прычын, каб адмовіцца прыйсці на вяселле? За што так зганьбілі? Тут, мусіць, і Яловікі прыклалі свае языкі. Усё не могуць забыцца, усё вінаватага шукаюць.
Але, пэўна, дарма яна на Яловікаў. Яловікі тут ні пры чым. Ніхто ніколі ўсур’ёз не прымаў, што Люба вінаватая ў смерці Яловічысінага сына. Не забіла ж, не маленькага ж утапіла! Зрэшты, сама Яловічыха не раз казала, што нічога не мае да Любы, дзівілася, чаму замуж не выходзіць — не быць жа ёй, не раўнуючы, прыдуркаватай Антоляй...
Тут, вядома, іншае... Ім не могуць дараваць за Іру. I праўда, непрыгожа, не па-людску сталася... I на якую трасцу было гэтае вяселле! Ну, сын шалапут, але яны, старыя людзі, навошта ўблыталіся? А ўсё праз тое, што яйка курыцу начало вучыць. Трэба было сказаць: ніякага вяселля — і хай сабе як хацелі б. Во цяпер і самі не рады — бач, што вычаўпляў! Не сп’яну вычаўпляў. А яна якая маркотная, быццам і не маладая, бы і не яе вяселле...
Ступакевічыха ўзяла з прыкрытых радзюшкай скрынак некалькі бутэлек «Экстры», занесла і паставіла на сталы, прыняла парожні посуд, рашыла, што на сталах няма нічога гарачага, вярнулася на кухню, запаліла духоўку газавай пліты, паставіла разагравацца адубелыя катлеты, а сама ўзялася чысціць бульбу — згадзіцца. 3-пад нажа бегла спрытна доўгая тонкая лупіна, то абрывалася, то ўзнікала зноў, як і невясёлыя Ступакевічысіныя думкі.
Ах, Люба, Люба! Дай бог табе шчасця! Не галубіла цябе жыццё. Бацька з вайны вярнуўся ўвесь знявечаны, жывога месца не было. На руках твая маці насіла. А потым даў бог яшчэ і цябе. Вядома, не помніш бацькі — памёр небарака, здаецца, праз год, як нарадзілася. Не адракалася ад бязрукага, бязногага навучыцелька — твая маці, хоць час які быў! Разруха, галадуха, крапіву ды лебяду елі, адна пазыка чаго каштавала, але не кінула калеку — сумленне не дазваляла. I праўда, мусіць, цяжкасць і гора гартуюць людзей. Калі чалавек гора хлебане, то не пакіне ў бядзе другога, з гора чалавек выходзіць дабрэйшы, умее паўшчуваць, падставіць плячо, апопошнім кавалкам падзяліцца. Не-е, што б там ні казалі, а дастатак псуе людзей. Во і Міхась — рос, як сыр у масле, а вырас? Адрокся ад роднага дзіцяці, кінуў жонку-калеку — бач яго: не можа з інвалідам! А навучыцелька тады магла? Магла! Людзі ўсё бачаць, людзі помняць, па-свойму ўсё разумеюць.
Праўда, час цяпер іншы. I не дай бог ім, маладым, нацярпецца таго, што старэйшыя нацярпеліся. Мы нацярпеліся, каб ім было лепей. Ды нешта прагледзелі, нешта ўпусцілі са старым, як раслі дзеці. Лёгка ім усё давалася, хоць, праўда, і не заўсёды соладка было, але тады былі малыя, не помняць.
Ой, Люба-Люба, ці хоць будзе ў цябе шчасце? Чуе маё сэрца нядобрае. Праўду, мусіць, кажуць старыя людзі: на чужым няшчасці не пабудуеш шчасця...
I адразу ж прыгадалася Іра. Бог, за што ж ты пакараў так яе?! Яна ж і мурашкі ніколі не пакрыўдзіла, а ты на яе змалку беды і беды. Чаму ж такі бессардэчны і несправядлівы ты, бог?! I раптам жахнулася ад такіх нечаканых думак, спалохана перахрысцілася.
Перамыла, паставіла варыцца бульбу, узялася нарэзваць каўбасу, але рабіла ўсё амаль механічна — думкі, адна за другую маркотней, здавалася, хочуць даканаць яе. Прыгадаўся дзень, калі Міхась сказаў, што развёўся з Ірай. Яна-то стрыманая, а стары як разышоўся: вон з маёй хаты, каб нагі тваёй не было, каб вочы мае не бачылі такога вылюдка. Схапіў папругу і перацягнуў, як некалі у маленстве. А сам зусім ашалеў: заб’ю, сволач! Шкада, што малога не забіў — мо не нарабіў бы пакасці.
Параіліся тады, папрасілі ў старшыні калгаса машыну і паехалі мо за дзвесце вёрст па Іру. Прыехалі аж пад вечар, а дома не засталі. Прачакалі, пэўна, з гадзіну. Нарэшце, накульгваючы, з каляскай, у якой сядзела Верачка, на асфальтаванай дарожцы паявілася Іра.
— Тата?! Мама?! — здзівілася і ўзрадавалася яна, адпусціла каляску і кінулася абдымаць іх.— Ой, а я і не здагадвалася, што такія госці! Гуляем сабе, нічога не думаючы. То пойдзем у хату...
— Пойдзем, пойдзем, дочка. Час ужо на ноч хіліцца. Сабярэм твае мэтлахі — і паедзем,— рашуча сказаў стары— Мы тут спецыяльна з машынай.— I, беручы на рукі Верачку, сказаў да яе: — Паедзем да нас, унучачка...
— Як гэта паедзем? — не зусім зразумела Іра.
— А во так! Ты наша дочка — во і ўсё! Мы цябе ў бядзе не пакінем — во так. Хоць ён і кроў наша — ды не сын нам. Во што! Ты — наша дочка, Верка — наша ўнучка. Во што!..— блытана тлумачыў ён і аж пачырванеў ад узбуджэння.
