Вайцех услухоўваецца ў цішыню. Але цішыні даўно няма, яна ажыла. У хаце моцна гамоняць, аж звініць у галаве. Поўна вясковых дзяўчат, ад застолля да самага парога. Яны весяляцца, ідуць карагодам. Яны знікаюць і зноў паўстаюць, прыгожыя, зграбныя. I сярод іх— Юлька... Уся ў белым, да пят. Толькі звіслі на грудзі яе чорныя косы. Яна вядзе карагод, яна некуды зманьвае за сабой дзяўчат, затым паяўляецца ў дзвярах. За ёю зноў дзяўчаты з вянкамі... Яны зыходзяць са столі, прыплываюць з вокан, акружаючы Юльку. Што гэта?... Яны пяюць. Пяюць працяжныя жніўныя песні. Але чаму так жалобна, так сумна?.. Чаму яна, Юлька, не скажа ім пець што-небудзь іншае?..
Вайцех зноў зарыдаў, прыпаўшы да яе грудзей.
Расчыніліся дзверы, і ў хату з аўтаматамі ў руках увайшлі Кацярынчык з Сашыным. Убачыўшы схіленага над дамавінай чалавека, яны трывожна пераглянуліся між сабой і, зняўшы шапкі, ціха наблізіліся да Вайцеха.
...Стукае далёкі кулямёт, стукаюць па калдобінах грэблі калёсы, стукае Вайцехава сэрца.
Ідзе Вайцех і не чуе ён ні тарахцення колаў, ні таго, што ў кустах заліваюцца салаўі.
Ідзе Вайцех збоку калёс і трымаецца за дамавіну. Асцярожна пасоўваецца рука па яе шурпатай, негабляванай паверхні. Конь ледзь калдыбае па няроўнай дарозе. Ен таксама замучаны.
Адзін Вайцех ля калёс, адзін са сваёй Юлькай... Кацярынчык з Сашыным, узяўшы лапаты, падаліся наперад, на могілкі. Убачыўшы прыбітага горам Вайцеха, ім нічога не заставалася, як памагчы яму пахаваць жонку, якая і іх — партызан — заўсёды сустракала, як маці і сястра.
Уперадзе, недзе на шашы, успыхнулі агні фар і, нібы спалохаўшыся цемнаты, адразу згаслі.
Толькі цяпер Вайцех успомніў, што навокал ноч, кароткая летняя ноч, і што трэба спяшыць вярнуцца назад, што хлопцы таксама рызыкуюць i што з імі няма больш Гарэліка.
Вайцех з мальбою глядзеў на каня, калі той рухавей затупаў, падымаючыся на горку. Ляскаталі калёсы, парушаючы спакой ночы і зноў хаваючы ад вушэй Вайцеха рэдкія стрэлы.
Неўзабаве рызматай чорнай пасцілкай на фоне неба паказаліся вялікія старадаўнія вясковыя могілкі.
Разведчыкі моўчкі знялі труну з калёс і гэтак жа моўчкі апусцілі яе ў чорную ад цемнаты яміну.
Гарачыя слёзы змешваюцца з халодным белым пяском. Іх ніхто не можа ўбачыць у начным змроку. Іх толькі можа адчуць жалеза лапаты, якая назаўсёды закрывае ад вачэй Вайцеха любімага чалавека.
...Вайцех апошні пакідае могілкі...
Ужо на золаку, перасекшы шашу, разведчыкі падаліся ў бярэзнік, што вёў у пушчу, дзе спакойна бруіла неглыбокая Дзвінаса.
Яны ішлі насустрач зары, што пералівалася на сходзе.
Вось ужо, здаецца, апошні небяспечны пераход. Яны мінуць лагчыну, і тады іх праглыне векавая пушча. Але лагчыну перасякае дарога, што вядзе на шашу. Яна цяпер спакойная, толькі запыленая трава каля яе гаворыць пра многае...
Разведчыкі прыслухаліся...
— Не падымацца на ўвесь рост... — напярэдзіў Сашын.
Толькі ён высунуўся на дарогу, як недзе збоку гыркнуў аўтамат, праціўна, з нейкім лязгам...
Тады заварушылася, закудахтала ўся лагчына. Відаць, немцы, рухаючыся ў кірунку Дзвінасы, размясціліся тут нанач.
Іх згледзелі. Самае страшнае — іх зноў хацелі акружыць, адсекчы дарогу туды, да Дзвінасы.
— Хлопцы... Прарывайцеся адны. Берагам... Я прыму агонь...
Вайцехаў голас вывеў Сашына з разгубленасці: той не ведаў у гэтым баку дарог. Рашэнне Вайцеха было самае разумнае.
Вайцех, аддаляючыся назад, туды, адкуль яны ішлі, пачаў страляць кароценькімі чэргамі па пяць-сем патронаў. Яны выдзяляліся з працяглага лапатання буйнакаліберных нямецкіх кулямётаў.
Сашын i Кацярынчык папаўзлі на дарогу.
«Во чорт! Зноў напароліся... Заразы гэтай тут да гібелі...»
Раптам Вайцех адчуў, што аўтамат у руках больш не ўздрыгвае. Ён адвёу затвор назад. Цяпер ужо бачыў эсэсаўцаў. Светлым раннем іх мундзіры здаваліся аж сінія... Эсэсаўцы, прыгнуўшыся, беглі бярэзнікам у яго бок.
«Колькі іх... — Вайцех са злосцю націснуў на курок, але пачуўся толькі лязг, ад якога аж уздрыгнуў. — Кончыліся патроны... Нічога... Трэба толькі паўхвіліны, каб насадзіць ражок, І тады немцы зноў адкоцяцца ў лагчыну... — ён лапнуў па кішэнях пінжака. Яны былі пустыя. Запасам, што быу з сабой, ён у хаце напоўніў дыск i бярог яго на прарыў за Дзвінасу. — А тут... Нічога... Добра, што хлопцы праскочылі. А я яшчэ...»
Эсэсаўцы зусім блізка, амаль як праз вуліцу. Вайцех намацаў у капшуку ля пояса дзве «эфкі»...
Развіднівала. Страляніну ў бярэзніку ля шашы перакрылі два выбухі, і яна стала заціхаць. Пачынаўся дзень, зноў запыліла дарога ў лагчыне.
Нехта ссутулены наблізіўся да Вайцеха і асцярожна, баючыся, пакратаў за плячо, вывеўшы яго з цяжкага здранцвення. Вайцех не адчуў, як яго пакраталі за плячо; ён здзівіўся толькі, угледзеўшы, што заскакаў у ваччу той далёкі, суровы лес.
У гародчыку з галінкі бэзу пырхнуў верабей, i яна закалыхалася, скрабучыся па шыбіне. Вайцеху здалося, што гойдаецца акно.
Цяпер яго аклікнулі, але ён ніяк не мог адарвацца ад шыбіны. Затым адвярнуўся. Ля самага стала хісталася высачэзная постаць Андрэя ў старым плашчы, з болем i потам на твары.
— Здароў... — ледзь вымавіў Андрэй.
— Здрасце...— Вайцех падняўся з лавы і адышоўся да ложка, абапёршыся на біла. — Ну, садзіся, ці што... Ну? Сядзь, не тырчы. I выкладвай усё, чаго прышоў...
Андрэй не садзіўся і, відаць, не ведаў, што сказаць. Запанавала няёмкае маўчанне. Андрэй не вытрымліваў позірку Вайцеха і, адводзячы вочы, устаўляўся недзе ў парог, у качарэжнік.
— Дык гэта ты?.. Я так і знаў...
— Я... — уздыхнуў Андрэй..— Я б не пабег тады з поля, але мне здалося, што гэта ваш старшыня. Вайцех... — на твары ў Андрэя была просьба. — Я прышоў пагаварыць. Ніхто не павінен ведаць, сам знаеш...
Вайцех маўчаў, не глядзеў нават на швагра.
— Вайцеша... Няўжо ў цябе няма душы? Мы ж свае...
— Не напамінай мне. Ты мне не свой... Мала, што ты мне быў свой... — гэтыя словы, як нажом, разанулі Андрэя.
— Вайцех... Я ж цябе добра ведаю i ты мяне ведаеш. Я цяпер у тваіх руках...
— Мала, што я цябе знаю... Я цябе не знаю! Я цябе не хачу знаць!
Андрэй зразумеў, куды хіліцца човен, зразумеў, што Вайцех не даецца гаварыць, і пайшоў напрамую:
— Аддай, Вайцех, пасцілку, i мы забудземся на тую ноч... Паслухай...
Чым больш нерваваўся Андрэй, тым больш спакойны, далёкі і непрыступны рабіўся для яго Вайцех. Вось ён падышоў да Андрэя, які асцярожна апусціўся ўсё ж на край лавы, і ўзяўся за крысо плашча:
— Што ты так сагнуўся? Заўтра аддам пасцілку. Аддам разам з астаткамі жыта — участковаму або вашаму Лаўкіну. А ты можа пойдзеш за пагодай...
— Ага! Аддавай, аддавай...— раптам загарачыўся Андрэй.— Гэтыя пасцілкі твая жонка ткала, калі памятаеш... Але дзе там, выракся ўсякай радні... Ды хто дакажа, што ты яе мне даў, пасцілку тую... — хітрасць з’явілася на твары ў Андрэя i прыплюшчыла яго рудаватыя вочы.
— Маўчы лепш... Якубчык!.. Чуеш?! — аж закрычаў Вайцех i, не стрымаўшыся, затросся. — I не ўспамінай мне пра жонку... Гэта ты загнаў яе на той свет i цяпер п’яны пускаеш слёзы, успамінаючы Кутузаўскія зямлянкі... Ты падвучыў яе пайсці туды, ты атруціў яе сваёю скнарасцю...
Андрэй неасцярожна паварухнуўся і аж падскочыў, адчуўшы, як сотні іголак вытыркнуліся з лавы. Ніжнія порткі прыліпалі да цела. Ён больш не мог сядзець. Стаяў аглушаны і прыбіты. Памяць на якую долю вырвала з мінулага падзеі, — яркія, як маланка ўначы, свежыя,нібы ўчарашнія...
***
...Цемень... Гарбатыя сілуэты зямлянак, нібы гурбы моху, вырастаюць перад вачыма. Іх цяжка распазнаць ноччу непрызвычаенаму воку. Толькі ён спраўна паварочваецца між сосен, мінаючы зямлянку за зямлянкай.
Юлька стамілася і прасіла вярнуцца дамоў. Ён жа толькі зморана соп і мчаўся з усіх ног недзе ў глыб Ямскога. Здавалася б, што яму больш спатрэбілася?.. Яны вынеслі блізка да дарогі на бор два сталы, два доўгія мужчынскія кажухі, валёнкі... Гэта ўсё зрабіў Андрэй сам, Юльку ён прымусіў займацца дробяззю — пасудай i рознымі трантамі, што пападаліся пад руку. Але Якубчыка непакоіла штабная зямлянка. Там былі крэслы са старымі наразнымі выкрунтасамі на спінках і пацягнутыя аксамітам. Там была і вялізная шафа для вопраткі з люстрам на ўсе дзверы. У ёй хаваліся партызанскія дакументы. Гэта Якубчык добра ведаў. Ён бачыў яе два разы, калі яму прыходзілася быць у Мясунова. Гэту шафу трэба выпатрашыць ад паперы і вынесці, пакуль не пачало днець... Адзін гэтага не зробіш... Толькі Юлька, каб яе... моршчыцца... Што ж, баба-бабай...
— Во, дурніца... Сама ж бачыш, што не дарма прышлі... Думаеш, я цябе зводзіў? — супакойваў Андрэй.
Яна маўчала...
Дзверы ў штабную зямлянку адчыніліся цяжка, заскрыпеўшы сярдзіта і пагрозліва. Андрэй здзівіўся, што яна была нават не замкнёна. Партызаны, відаць, даўно пакінулі яе, бо з сярэдзіны патыхала сырасцю і нейкім смуродам. У цьмяным агні ад запалкі Андрэй заўважыў, што ўсё стаяла на месцы, як i тады зімою, калі ён апошні раз быў тут. I шафа ў кутку з чыстым, як новым, люстэркам, i стол блізка ад кафлянай печкі, i тыя крэслы, якія цягнулі цяпер да сябе стомленае цела. Андрэй адчуў, як занылі і затрэсліся ў каленях ногі. Змораны, ён нехаця падыбаў у глыб зямлянкі. Запалка пякла пальцы...
