С к а р ы н а. У Чэхію я яшчэ паспею...
Сцэна зацямняецца.
Дзея Трэцяя
ХІІ
З успамінаў Скарыны
Валакаламскі манастыр. Манаская келля нечым падобная да Скарынавай вязніцы. Адрозніваецца ад яе хіба тым, што чэсаныя палаці прыкрытыя мешкавінаю, а на
покуці вісіць абраз. Перад ім пры святле свечкі моліцца Максім Грэк, адбіваючы нізкія паклоны. Колькі яму год - не скажаш, твар пад густой барадою. Ціха ўваходзіць Скарына ў манаскім адзенні.
М а к с і м Г р э к (адчуўшы, што нехта стаіць за плячыма, не паварочваючыся ). Хто ўзяў грэх на душу, перашкодзіўшы малітве?..
С к а р ы н а. Я, Максім... Я...
М а к с і м Г р э к (уздрыгнуўшы ад незнаёмага голасу, але не паварочваючыся ). Калі ты не прывід, то хто, грэшны?!.
С к а р ы н а (амаль шэптам ). Францыск, сын Скарынін, са слаўнага горада Полацка, у навуках вызваленых і лекарстве доктар...
Максім Грэк таропка, але цяжка паднімаецца з каленяў, Скарына спрабуе дапамагчы яму.
М а к с і м Г р э к (уважліва разглядае Скарыну, не пазнае, вагаецца). Гэтага не можа быць!..
С к а р ы н а. Як жа не можа, кали вось ён - я. А не верыш, патрымай за бараду.
Максім Грэк бярэ Скарыну за бараду. Яна застаецца ў яго руцэ. Дакранаецца да вусоў.
А вусы мае. (Смяецца, адкідае манаскі капюшон - пад ім доктарскі берэт.)
М а к с і м Г р э к (у жаху). Ты загубіў сябе, Францыск! (Хрысціцца.)
С к а р ы н а. Што-што, а да самагубства мне яшчэ далёка.
М а к с і м Г р э к. Да мяне яшчэ ніхто не заходзіў незаўважаным...
С к а р ы н а. У нас кажуць: чорт не выдасць, свіння не з'есці. Даруй за чорта ў святым месцы.
М а к с і м Г р э к. Якраз ад свінні і не ўратуешся!
С к а р ы н а. Не бойся, Максіме, мае сябры купілі свінню з усімі вантробамі. Будзе маўчаць і толькі рохкаць.
М а к с і м Г р э к. А яны адсюль далёка?..
С к а р ы н а. Лічы, за дзвярыма.
М а к с і м Г р э к (абдымае Скарыну). Францыск!!!
С к а р ы н а. Максім!!!
Разглядваюць адзін аднаго.
М а к с і м Г р э к. Колькі год! Колькі ж год?!.
С к а р ы н а. З 1512-га. Сустрэча ў Венецыі. Друкарня слаўнага кніжніка, настаўніка нашага Альда Мануцыя...
М а к с і м Г р э к (цытуе па памяці). Падуя. Універсітэт. Вышэйшая калегія. Прычына склікання Вашых дастойнасцей наступная: прыбыў нейкі вельмі вучоны малады чалавек , доктар мастацтваў, бедны, родам з надзвычай далёкіх краёў...
для таго , каб узвялічыць славу і бляск Падуі, а таксама красуючай супольнасці філосафаў гімназіі і святой нашай Калегіі. Ён звярнуўся да Калегіі з просьбай дазволіць яму ў якасці дару і асобай міласці падвергнуцца з ласкі Божай выпрабаванням у галіне медыцыны пры гэтай святой Калегіі».
С к а р ы н а. Што было, тое было. Лічы, мінула з тых шчаслівых часоў 18 гадоў без малога. Бяжыць час...
М а к с і м Г р э к. Не табе, Францыск, скардзіцца на час. Колькі зрабіў! У 22 гады - доктар, у 27 - перакладчык і друкар Бібліі!.. Я мог бы не менш... ( Як
стогн. ) Францыск, я мог бы не менш! ( Утыкаецца тварам у грудзі Скарыне, плечы яго ўздрыгваюць.)
С к а р ы н а (падводзіць сябра да палацяў і сам садзіцца). Як ты апынуўся ў Маскве?! Хто кінуў цябе ў гэтую цямніцу?
М а к с і м Г р э к. Было каму, а падставы знайшліся.
С к а р ы н а. Хоць колькі слоў, Максім! Я так мала пра цябе ведаю. А чуткі такія супярэчлівыя... Колькі разоў меў памкненні знайсці цябе, ды бясконцыя войны Масквы з Вялікім княствам перашкаджалі. Толькі цяпер з перамірнымі гарантыямі ды падарожным лістом канцлера Гаштольда рызыкнуў па дарозе ў Маскву збочыць да Валакаламскага манастыра.
М а к с і м Г р э к. А мая рызыка ўсяго майго лёсу каштавала. Тут так і кажуць: загінуў Максім - і Бог з ім... У хуткім часе пасля нашага развітання ў Венецыі звярнуўся ў Ватапедскі манастыр на Афон-гары вялікі князь маскоўскі Васілій Інанавіч з просьбаю прыслаць у Маскву часова старца Саву, перакладчыка. З прычыны старасці Савы брація рашыла адправіць мяне як знаўцу многіх моў,
а таксама царкоўнай і філасофскай літаратуры. К таму часу я сапраўды быў на «ты» з багаццямі Вататапедскай бібліятэкі. А падарожжа ў такую загадкавую краіну, як Русь, вабіла незвычайна. У Маскве я быў прыняты вялікім князем і мітрапалітам з гонарам. Першай працай маёй быў пераклад Псалтыры, які заслужыў урачыстага адабрэння духоўнікаў і «сугубую мзду» князеву. Але дамоў па сканчэнні нягледзячы на мае настойлівыя просьбы адпусцілі толькі маіх спадарожнікаў з Афона. Я ж працягваў працу над перакладамі, зрабіў вопіс кніг надзвычай багатай велікакняскай бібліятэкі, выпраўляў, па даручэнні князя, богаслужэбныя кнігі - Трыодзь, Часасловец, святочную Мінею, Апостал. Прыгледзеўся тым часам да велікакняскага двара, асоб духоўных і маскоўскага быту і ўбачыў бязладдзе, што супярэчыла хрысціянскаму ідэалу. Не па маёй аскетычнай душы былі грубае распуства, ліхаімства, глыбокае невуцтва, забабоны... З Васіянам Касым і Берсенем Беклемішавым выкрывалі ўсё гэта бязлітасна і наклікалі гнеў мітрапаліта Данііла. Прыязныя ж сувязі з турэцкім паслом Скіндзерам, які,
відаць, быў ворагам Русі і хрысціянства, а таксама маё рэзкае неадабрэнне намеру вялікага князя парваць шлюб з жонкаю, канчаткова вырашылі мой лёс. У красавіку 1525 года, калі доктар Скарына ў Вільні ўзводзіў першы верставы слуп культуры і
асветы свайго народа, друкуючы Апостала - першую кнігу на сваёй зямлі,- у Маскве ў красавіку-травені таго ж года Сабор судзіць Максіма Грэка.
С к а р ы н а. Пра гэта да нас даходзілі чуткі.
М а к с і м Г р э к. Вінаватасць мая выводзілася з кніжных выпраўленняў, маёй выкрывальніцкай літаратурнай дзейнасці, маіх кананічных і дагматычных меркаванняў. Думкі ж мае адносна заганнасці славянскіх перакладаў богаслужэбных кніг былі прызнаны «елінскай герассю». І вось я шосты год ужо ў цямніцы Валакаламскага манастыра «обрацения ради н покояния и исправления» са строгай забаронай «сочинять и с кем-либо переписываться» Толькі таму ты і не атрымаў ад мяне горкай весткі, хоць я і ведаў, што ты ў Вільні.
