Черный Кузьма
Лiст Якуба Малькевiча (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Лiст Якуба Малькевiча
На вулiцы стаялi людзi i гаварылi.
Варывон Вiлач, высозны, пануры, згарнуўшы на жываце рукi, разважаў:
- У нас, васпане, заўсёды робiцца гэтак: калi чалавека агорне бяда, калi чалавека прыцiсне, дык няма, каб яму паспагадалi. Будуць усе дакопвацца, а чаму, а як, а калi... Я не то што гавару, што от бо, канешне, хоць бы i гэты самы Хведар не вiнен. Я гэтага не кажу. Але нашто гаварыць, што ён ужо, васпане, гэтакi гад. Яшчэ невядома, ад чаго яна была памерла. Мала што ён сядзеў. Але патом выразна сведкамi гэтага не паказана. Хто гэта, васпане, бачыў! Можа, ён зусiм нявiнна пакутаваў два гады ў гэтым самым, васпане, допры.
Варывону Вiлачу адказваў Якуб Малькевiч:
- Добра кажа, лiха яго тут ведае. Але патом, што ты тутака нi гавары, дык усё роўна, мусiбыць, Хведара не апраўдаеш. Я сам на свае вочы колькi разоў бачыў... Колькi разоў на свае вушы чуў... ад людзей чуў...
- То чаму ты, васпане, за сведку не стаў?
- За сведку стаць - дык я не ведаю выразна, але людзi кажуць... i казалi... i цяпер кажуць, што ён яе жывасiлам у труну загнаў. Суд жа патом разбiраецца; не можа быць! Ён жа яе i ўзяў толькi для таго, каб, добра кажа, як зямлю абразалi, дык каб больш душ у сям'i было. На чорта ж ён бо канешне браў бы яе з дзiцём! Пажыў быў з паўгода, а тады разлучвацца захадзiўся. Памятаеш?
- Але ж жыў з ёю, не разлучаўся.
- Бо прыперлi, як вужа вiламi. Ён думаў так выкруцiцца. Адно ж частку падай! Як прыйшлося ёй часць выдзяляць, дык i асеў. Дзеля чаго ён яе браў, як не дзеля таго, каб выгаду нейкую мець. Што, не праўда?
- Чаму не праўда! - абазвалiся галасы.
- Пасля ўсё грыз яе, як iржа жалеза, пакуль не забiў.
- Двое дзяцей асiрацiў: i сваё, i яе.
- Адседзеў два гады. Гэтакаму каб хаця дзесяць год.
- Я, васпане, за яго вельмi не абстайваю, але... Што мне ён - нi сват, нi брат...
- А так сабе дружака.
- От, можа, сваяком зараз будзе.
- Гэта ўсё, што хто, васпане, гаворыць... Калi што ў яго i было, дык ён за сваё адпакутаваў... А можа, яму самому гарчэй за каго. Што яму кiваць, васпане, туды, дзе ён i сам бачыць. А цяпер ён прападае без сталай гаспадынi. Што ж, сёстры гэтыя дзве на вылёце з хаты - дзякуй Богу, абедзве не маладзенькiя.
- Можа, даўно замужам былi б, каб не гэтакi брат. Можа, нiхто i браць не квапiць з гэтакае хаты.
- А што яны вiнаваты!
- I старэйшая гэтакая самая. Яна ж i памагала яму нябожчыцу грызцi; усё ж i падвучвала, а без падпалу дровы не гараць. Можа б, гэта i ёй трэба было з iм разам у астрог сесцi.
- А маладзейшая, дык гэтая - чалавечая душа. Пра яе што хто скажа.
- Але, гэта iнакшая.
- Жывучы, васпане, i так i гэтак бывае.
- Не ўспеў яшчэ ад астрога ачухацца за першую жонку, як ужо другую бярэ. От ахцак!
- Ды i гэтую бярэ за пасаг... Ты, Варывоне, думаеш, што гэта ён як-небудзь iначай?
- А гэтым сiратам дабра як не было, так i не будзе.
- Дзе iм тое дабро!
- У нас, васпане, калi на чалавека навалiцца бяда, дык усе толькi дакопваюцца яго грахоў...
- А што ж, яго па галоўцы гладзiць?
Варывон Вiлач пайшоў. Якуб Малькевiч зноў загаварыў:
- Усё роўна ж i сам сабе бяды нарабiў. Што гэта яму, вельмi шчасце самому цяпер вялiкае, што два гады сядзеў, што людзi пальцамi паказваюць? Патом не будзе мець спакою ён. А ўсё горла шырокае, зайздроснае, вока няпоўнае. I сам сабе, гад, жытку атруцiў, i дзяцей пасiрацiў. Колькi б нi сядзеў, усё роўна таго не адседзiш. Што зрабiў - назад не вернеш. Нежывога з магiлы не падымеш. Што меў адразу, у маладыя гады ўзяць сабе добрую дзеўку ды жыць, як добрыя людзi, дык от бярэ гэтае пакiдзiшча.
- Роўны роўнага ўбачыў.
- А Вiлачу абы з хаты збыць братаву ўдаву. Гэтаму што!
- А яна ж таксама нiкому свайго не перапусцiць.
- Што свайго, ёй i чужога мала!
Пасля таго як госцi падпiлi, у хаце стала шумна. Больш за ўсiх гаварыў Варывон Вiлач. Твар у яго быў чырвоны, а голас гучны, з лёгкай хрыпатою.
- Мёртвым неба, а нам, васпане, выпiўка. Пускай, Хведар, чарку да свахi.
- Мае галубочкi, да мяне i першую чарку пускалi, i другую, i... я ўжо ўпiлася.
- Што гэта вы?
- Яшчэ адну, цётка Аўгiння:
Сваха пiла ўсё з прыказкамi:
- Каб не стаяў над душой сват-прыганяты, вып'ем па пятай. Хi-хi-хi...
Сам Хведар не лiшне пiў i не лiшне пiльнаваўся "маладой". На тую ўсё налягала Аўгiння:
- Нешта ж ты, Зося, не п'еш. Нi калi бывае. Пускай гарэлку, не трымай усiх. Няхай людзi вып'юць.
Варывон гаварыў Хведару:
- Мы гэта, васпане, прыйшлi, можна сказаць, у гэтыя самыя аглядзiны так сабе. Што, мы ў цябе ў хаце нiколi не былi, цi што? Мы гэта ў госцi прыйшлi, а не ў аглядзiны нават. Што, мы не ведаем, як ты жывеш, цi што? Мы будзем, васпане, лiчыць, што гэта ты нас сабе ў госцi паклiкаў. А раз мы, васпане, будзем сваякамi, дык мы з дарагою душою прыйшлi. Дык я ж кажу. Як нябожчык брат памёр, вечны пакой, дык мы ж не былi падзелены, ты ж сам ведаеш. Мы сабе жылi гэтак, як з табою, васпане, будзем жыць. Дык я яму i гавару, калi ён канаў: я, кажу, васпане, твае Зосi не скрыўджу. Яе частка заўсёды будзе пры ёй. I я ад яе не адбiраю нiчога i не хачу што-небудзь скруцiць. У нас гаспадарка адна. Дам я за ёю, васпане, кабылу, цялушку i два, васпане, падсвiнакi. А там якое драбязы - збожжа цi што сабе яна трохi захоча, дык я цанавацца не буду. Мы памяркуемся.
Хведар зусiм ужо адцягнуў яго ад стала.
- Не, браце, ты мне дай не кабылу, а жаробку.
- Што табе гэтая жаробка, яна не лiшне складзiстая. А кабыла добрых жарабят, васпане, водзiць. Гэта завод!
- Дык i жаробка ад гэтай самай кабылы. А ты кажаш, што вельмi добрыя жарабяты.
- Н-ну, жаробка не ўдалася. Як цявiна. Бывае. Што меў ты, васпане, гэтую жаробку (яна ж як дошка, паглядзi, якi ў яе зад!) меў ты браць, дык я табе як добра - гатовую кабылу i... Што табе гэтая жаробка ў вока ўпала!
- Кабыла ўжо ў гадах.
- Ты, васпане...
Але тут сваха падцягнула яго да стала:
- Цераз вас, Варывоне, людзi не п'юць. Пускайце чарку.
Хведар падсунуўся следам за Варывонам i ўсё шаптаў сам сабе разважлiва:
- Такi, мусiць, жаробкi не дасць. От як упяўся. Тады няхай хiба яшчэ колькi авечак накiне...
- Накiнь авечак, - сказаў ён, падсунуўшыся да Варывона.
- З авечкамi нешта, браце, нядобра. Сам жа ведаеш, пазводзiлiся.
Раптам сваха ўстрапянулася:
- А дзе ж гэта паненкi?
- Матыльда, васпане, тут.
I, глянуўшы сабе пад локаць, Варывон не ўбачыў Матыльды.
- Нясу гарбату, - сказала Матыльда, з'яўляючыся ў дзвярах з кухенькi.
- А я бо, васпане, гляджу, у брата, можна сказаць, гэтакi дзень сёння, а сястра ўцякае. А дзе ж Анэта?
- От гэта мне не падабаецца, - устрывожыўся раптам Хведар. - Калi яна маладзейшая сястра ды калi яна за нашымi галовамi была ў хаце за паненку, дык чаго яна яшчэ цяпер тут свае камэды паказвае. Дзе яна дзяецца! Я не пасаромеюся i перад людзьмi скажу.
У Матыльды жоўты i злосны ад прыроды твар яшчэ пажаўцеў:
- Надулася, як смоўж, i сядзiць у бакоўцы.
- Чаго яшчэ ёй трэба? Анэта!
- Ат, можа, яна нездарова, пускайце, мае родныя, чарку, - падагнала Аўгiння.
Хведар раптам зноў сеў i прыгнуўся да Варывона:
- Ну то давай нечага будзем канчаць гаворку, трэба ж рабiць якi-небудзь лад.
- Я, васпане, не адказен хоць цяпер лад зрабiць... Што ж, Зося засталася бяздзетнаю, малое яе як памерла...
- Гэта то ўсё нiчога. Што ты мне пра гэта гаворыш... Пра дзецi ўспамiнаеш? Дык што, калi ў мяне на руках iх двое - майму чацвёрты год i яе, нябожчыцы, - восьмы год. Што ж з таго! Большы ўжо гатовы пастух. А ў мяне гаспадарка!
- А як, васпане?
- А так што, я ж кажу, мы лiшне спрачацца з табою не будзем...
- Не, не, васпане, што не - то не, спрачацца не будзем...
Аўгiння зноў устрапянулася:
- А дзе ж гэта дзецi? Хай бы яны па паўчарачкi выпiлi. Шмат не можна, а трошкi - няхай паспытаюць.
Зося адразу выявiла клапатлiвасць новай мацi:
- Але дзе ж гэта малыя?
Агледзела трохi санлiвымi ад гарэлкi вачыма хату i, кiўнуўшы галавою Матыльдзе, вылезла з-за стала. Яна ўжо назвала Матыльду братаваю:
- Хадзем, братавенькая, да малых.
I ўзяла Матыльду пад руку.
У маленькай бакоўцы стаялi два ложкi i памаляваны столiк. Скрозь на сцяне вiсела адзежа, i вельмi было тут цесна.
На ложку сядзела заплаканая Анэта i трымала на каленях малога хлопчыка. Большы сядзеў на другiм ложку, як стары, успёршыся локцямi на каленi i падпёршы iмi твар. Ён наморшчыў лоб, падняў вочы i глянуў на Зосю i Матыльду. Зося пагладзiла яго па галаве.
- Няхай бы ты, сынок, туды, да таты, падышоў.
I Матыльда падышла да яго:
- Можа, ты з'еў бы чаго?
У Анэты зморшчыўся твар. Зося села поплеч з ёю. Матыльда, глянуўшы на яе, сцiснула губы.
- Нешта, мусiць, нездарова, Анэта, што сядзiш тут адна?
Зося прыхiнулася блiжэй да яе i пастаралася паказаць ласкавай усмешкай шчырае спачуванне. Анэта блiжэй прыгарнула да сябе малога. Тады ўскочыла вёрткая Аўгiння:
- Дайце ж сюды сыночка, няхай жа ён да стала падыдзе. Хадзем жа да таткi.
Яна папрабавала сцягнуць з ложка большага.
