Черный Кузьма
Бяздонне (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Бяздонне
(Малюнак)
I
Як засмяецца сонца зямлi золатам ранiцы - абзавецца горад кiпучаю радасцю. Упартыя гудкi заводаў праспяваюць шырокую песню, мацней крыкнуць станцыi горлам машын, весела бразне недзе жалеза. Гэта так абзавуцца на зямлi людзi, i самi агорнуцца на новы дзень сваiмi жыццёвымi думкамi.
Над глухiмi кварталамi - вузкiмi вулiцамi i малымi дамамi - крык гарадской ранiцы пракоцiцца зычней; у iм тут як бы жаданне схвацiцца ў жартаўлiвай барацьбе з гулкасцю палявой цiшы, падышоўшай да самага горада. Тут ад яго хутчэй заварушацца людзi. Спяшаючы, яны адзяюцца. Галасы iх не так тут моцна зычаць, як у гэты час у вёсках, - можа, гэта густата сцен тут iх з'ядае...
Шырокi двор на вуглу пятай ад канца горада вулiцы ажывае. З правага боку двара, з адчыненых заўсёды дзвярэй каменнага жоўтага дома выходзяць яшчэ заспаныя людзi. Чалавек дваццаць з'яўляецца iх. Яны спяшаюць, бо ўжо другi раз пазвалi iх упарта гудкi.
На процiлеглым баку двара, у нiзкiм дзеравяным доме скрыпяць шэрыя дзверы. З раскiданага ганка спускаецца адзiн. Выходзiць ён за вароты i хутка iдзе па дзеравяным тратуары ў канец вузкiх вулiчак, дзе чутно - спяваюць калёсы вагонаў i паравiкi крычаць жалезам.
На iм стары фрэнч, патоптаныя боты. I ва ўсёй постацi яго нешта такое, што гаворыць як бы аб нейкiм захапленнi ўсiм.
Малады дзень спелым яблыкам глянуў на зямлю, налiў вастратою паветра, аблашчыў усё.
А ў яго, маладога, з'яўляецца на твары ўсмешка.
Яго завуць Алёша.
* * *
Алёша яшчэ не прывык к гэтаму новаму для яго жыццю...
Там, недзе далёка, за вялiкiмi абшарамi палёў, цяпер вось, светлаю ранiцою, грэюцца на сонцы нiзкiя хаты.
Горад яшчэ не пачынаў будзiць сваiх людзей, а там ужо людзi самi абудзiлi цiшыню сваёй вёскi. Яны кладуць сляды на прыгрэтую зямлю босымi нагамi i лапцямi. I хоць яны вясёлыя ад пагожага дня, ды ўсё-такi, так, як i ў тых, што выходзiлi ў горадзе на клiч заводскiх гудкоў з стараватага дома на шырокiм двары, на тварах iх прытаiўся суровы адзнак вырасшых за жыццё думак, усяго за жыццё перажытага, кожнадзённай утомленасцi, быўшай з малых дзён.
Зусiм нядаўна пакiнуў Алёша гэтых людзей пры шурпатых хатах. Яны ўраслi ў яго i ён у iх глыбока. Ён не адарваўся ад iх, толькi засталiся яны там, а ён тут. I часам, iдучы дадому са станцыi, утамiўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне: як бы гэта хутчэй зноў вярнуцца туды...
А вечарам ён адчыняе нiзенькае акно сваёй кватэры i ўспамiнае:
- Алёша, ды як жа гэта ты паедзеш? - гаварыў запылены, каравы, нязграбна высокi чалавек - бацька яго - i моргаў засыпанымi ў гумне пылам вачыма.
- Паеду, - упарта гаварыў Алёша, - а калi не паеду, то пайду. Iначай нельга, не магу.
- Ды як жа яно будзе? Яно, пэўна, добра б, каб ты як-небудзь гэты iнварсытэт прайшоў, але як жа гэта? Дзе гэта ў нас вiдаць? Як жа я цябе пратрымаю, там, за светам; нiчога не будзе, калi нам i тут голадна...
- Я сам пратрымаюся, няхай будзе, што будзе, - адказваў панура Алёша, i быў у яго нейкi жаль на душы.
- Прападзеш, - упэўнена сказаў бацька i змоўк з выразам глыбокiх думак у галаве.
- Не прападу, - адказаў Алёша, а ў самога думкi напоўнiлi голаў.
Бацька пайшоў зноў у гумно, а Алёша сядзеў i маўчаў. А пасля, неўзабаве, бацька зноў вярнуўся ў хату, патупаў каля парога i панура сказаў:
- Дык хаця ж, калi прыпрэ бяда, дык кiдай усё ды назад дадому варочайся...
I, сказаўшы, зноў пайшоў з хаты, а Алёша сядзеў i маўчаў...
I прайшло яно ўсё неяк, як у тумане. Змалацiлi яны з бацькам трохi жыта, прадалi за чатыры рублi. Пасля ўвязаў Алёша хлеба ў мяшок i некалькi кнiжак i пакiнуў нiзкiя хаты з запыленымi пры малацьбе людзьмi.
Таксама, як у тумане, прайшлi тры тыднi ў незнаёмым горадзе.
Былi днi ясныя, восень звiнела празрыстасцю лёгкай паветра, i горад аглушыў Алёшу шырынёю свайго шуму. I загэтым не так востраю была радасць, калi прачытаў ён, што яго залiчылi студэнтам.
I тут жа пачалi ўжо агортаць яго думкi - як бы пражыць?
Ён напiсаў бацьку, што нiчога яму не трэба, ён сам сабе зарабляе, i ў той жа дзень не абедаў i спаць лёг галодным.
А калi далi яму на кожны дзень абед у студэнцкай сталовай, пачала ўжо з'яўляцца ў яго маладая, вясёлая бесклапотнасць:
"Калi прыйдзецца саўсiм кепска - усё ж такi можна жыць, маючы абед раз у дзень".
I кожны дзень пачаў ён ранiцамi хадзiць на чыгуначную станцыю выгружаць дровы з вагонаў.
II
На чатырохкутным двары глухой вулiцы перад вечарам шырэй разгортвалася жыццё.
Прыходзiлi рабочыя з працы, i жоўты дом ажываў. Адчынялiся ў iм вокны, i здавалася, што гэты дом хоча больш увабраць у сябе сонечнага свету, што як бы шкода яму, што сонца iдзе к захаду. Людскiя галасы больш былi спакойнымi, чым ранiцаю, чулiся песнi.
Алёша прыходзiў са станцыi раней за рабочых. У яго пахлi дзеравам рукi, у хваёвай смале, у плямах ад сырой асiны быў фрэнч. Алёша адчыняў акно сваёй кватэры i пераглядаў кнiжкi i запiскi - гэта рыхтаваўся ён iсцi адвячоркам на лекцыi.
Была ў яго ў гэты час спакойная гуллiвасць у настроях. I была яна ад нейкага парадку ва ўсiм - ад таго, што вось ён, Алёша, робiць усё так, як можа, што можа i як яму трэба.
I было так, што заўсёды настрой гэты праходзiў, калi Алёша, на захадзе сонца, спяшаў на лекцыi. Можа, пыльныя i грымучыя цэнтральныя вулiцы горада адганялi гэты настрой, а можа думкi, якiя ўжо небесклапотнымi зноў з'яўлялiся. А з'яўлялiся яны ад таго, што гэтыя вулiцы бiлi ў вочы новым, дагэтуль для Алёшы нябачаным. У большасцi людзей, якiх сустракаў Алёша на вулiцы, бачыў ён нейкi шырокi размах ва ўсiм. Было нешта такое ў iх, што гаварыла, што гэты горад як бы часовы для iх прытулак. Яны тут толькi сягоння, а заўтра будуць за многа вёрст далей, i гэта будзе для iх вясёласць, бо не прыкаваны яны да аднаго месца на зямлi, а к усёй ёй; усюды на ёй на сваiм месцы.
Нешта такое бачыў Алёша ў гэтых людзях.
I тады ж выплывала ў Алёшы i другое:
"Вось там, адкуль ён сюды прыехаў, дзе старыя хаты ў гэтую вось хвiлiну гараць водблiскам чырвонага сонца на захадзе, людзi канчаюць сваю дзённую працу. Яна натамiла iх за дзень. У ёй многа радасцi, ды толькi ўсё вакол яе складалася так, што для людзей атручвалася жыццё".
А тут нечакана ахвацяць Алёшу зыкi музыкi. Выйдзе з бакавой вулiцы на цэнтральную рота чырвонаармейцаў з блiшчастаю меддзю трубаў у першых радах.
I як бы злавiлi людзi трубамi вясёласць, нявыяўленую сярод людзей на зямлi, i, злавiўшы, кiнулi ў прастору, паказалi яе ўсiм.
I здаецца тады Алёшу, што гэта - выяўленне, адзнакi таго вялiкага, к чаму iдуць людзi на зямлi.
I па дарозе ва ўнiверсiтэт, пасля ўсяго перажытага, прайшоўшы праз пачуццi i думкi, робiцца ў Алёшы нейкi мяцежны настрой: ахватвае прагнае жаданне хутчэй навучыцца таму, з чым пойдзе к тым, пакiнутым там недзе за палявымi прасторамi ў старых хатах; хочацца Алёшу стаць перад iмi, каравымi, запыленымi, i сказаць iм аб тым, што зразумеў сам, - аб самым важным, што трэба для паўнаты жыцця на зямлi: што жыццё шырокае, яно само ў сабе - нават як факт ужо iснавання - радаснае.
"Больш i глыбей увайсцi ва ўнiверсiтэт", - думае Алёша i бяжыць i бяжыць па шумнай вулiцы.
I тая ж самая радасць ужо калоцiцца ў iм самiм. Яна вялiкая, як iмкненне маладосцi.
I так кожны вечар па дарозе ва ўнiверсiтэт.
III
Процi кватэры Алёшы, побач з домам, дзе жывуць рабочыя, на тым самым двары, у чысценькiм зялёным домiку, у асобным пакоi жыў студэнт трэцяга курса Андрэй Стронiн.
У блiжэйшым павятовым горадзе жылi яго бацькi - быўшыя багатыя мяшчане, брат жа яго, уласнiк вялiкага мануфактурнага магазiна ў адным з паўднёвых гарадоў, прысылаў яму многа грошай; затым Андрэй Стронiн не хадзiў на станцыю, як Алёша, нагружаць i разгружаць вагоны, а ў чысценькiм новым фрэнчы па цэлых днях сядзеў у сябе дома.
Як Алёша выходзiў ранiцаю на станцыю, Андрэй Стронiн яшчэ спаў, заўсёды тады Алёша бачыў шчыльна завешанымi вокны яго пакоя.
Уставаў Андрэй Стронiн а гадзiне адзiнаццатай i хадзiў па пакоi з кутка ў куток.
У яго былi свае думкi: яны не былi настойнымi i ўпартымi, яны былi нейкiмi вялiкiмi. I, можа, гэта затым, што не прывык ён з маленства сур'ёзна думаць, што не бачыў ён у жыццi нiякiх пакутных здарэнняў, над якiмi трэба было б доўга думаць, наогул не прыходзiлася яму нiчым глыбока, густа канцэнтраваць вакол чаго-небудзь думкi свае.
Дзяцiнства яго i першая маладосць прайшлi бесклапотна ў багатых бацькоў. I цяпер, ва ўнiверсiтэце, ён акуратна атрымлiваў ад брата кожны месяц пэўную суму грошай i мог увесь час аддаць навуцы. Ды толькi не было гэтага ў яго.
Замест гэтага было ў яго часта ў пачуццях i думках, хоць i там i тут неглыбока, нешта такое, што прымушала яго перажываць вялiкую разачараванасць ва ўсiм. У такiя, частыя, хвiлiны ён лажыўся, накрываў голаў падушкаю i стараўся заснуць. Пасля ж гэты настрой рабiўся менш вострым i цягнуўся раўней. Ён адчыняў акно i глядзеў на двор.
I здавалася яму тады, што людскiя галасы, якiя ён чуе на двары i па-за сценамi сваёй кватэры, шчырая вясёласць рабочых, радасны твар Алёшы, нават крык вераб'ёў каля пыльнага зелля пры сценах на двары - усё гэта ад яго далёка. Яно не праходзiць скрозь яго iстоту, не знаходзiць там нiчога сабе падобнага. Яно з'яўляецца як бы другiм светам.
