Черный Кузьма
Заўтрашнi дзень (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Заўтрашнi дзень
Тым летам мурашнiк перавысiў першы сук старой ялiны. Цяпер ён даходзiў да другога сука. I раптам асыпаўся, аб'ехаў, растрывожаныя мурашкi бегалi ў траве. Нехта хадзiў тут, хто не ведаў ходаў i сцежак, убiўся ў мурашнiк, набраўся голак з мурашкамi, выйшаў з узлесся ў поле i сыпаў з сябе яловымi голкамi па цалiне аж да арабiны з ададранай галiнаю. Пад арабiнай былi цэлыя камякi з мурашнiку, i вялыя з холаду мурашкi поўзалi па каструбаватай кары старой арабiны i на зямлi пад ёю. Самi яны не маглi сюды дайсцi так далёка ад лесу, у поле. Той невядомы нешта тут рабiў каля дрэва, гэта няйначай было так. Напэўна, ён i цяпер недзе тут паблiзу, ён не паспеў яшчэ далёка куды адысцiся, у мурашнiку ён нядаўна коўзаўся, сляды свежыя, i дажджы з ветрам не паспелi яшчэ ўпляскаць у зямлю пад арабiнай i на сцежцы яловых голак. I нiхто нiдзе не заўважыў, каб якi-небудзь бадзяга iшоў дзе або круцiўся полем цi лесам, шукаючы дарогi. Праўда, гэта мог быць спрактыкаваны хiтрун i прайдзiсвет, якi цiхом высачыў, што яму трэба было, i знiк сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полi. Можа i так. Але гэта была б вялiкая ганьба таму, хто недапiльнаваў яго. I першы, каму за гэта была б, цi можа ўжо i ёсць, ганьба, гэта Коля Сушчэвiч. Ён быў цяпер вельмi ўзбуджаны i ўражаны, гэты Коля. I з дзвюх прычын. Першае - гэта тое, што сама справа была вельмi цiкавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзiць, i нiхто яго ўбачыць не можа. А другое - гэта ж ён, Коля, праспаў у шапку таго невядомца, якi можа тут нарабiць вялiкага зла. Хоць можа гэта, калi раздумацца, быў хто-небудзь нявiнны i цiхi, а можа i не чалавек, а прыблудная жывёлiна ўбiлася ў мурашнiк i бадзялася па полi. Як бы там нi было, Коля Сушчэвiч быў вельмi ўзнепакоены. Здавалася, што ён аж схуднеў за той дзень, хоць яму i худнець лiшне не было чаго. Плечы яго былi вострыя, i здавалася, што ён занадта доўгi на рост паводле сваёй дзiцячай вёрткасцi. Яму было цяпер год трынаццаць. Можа i больш крыху. Як шпарка прайшоў час! I як зацягнулася вайна! Калi яна пачыналася, Коля быў зусiм малы. Вялiкi смутак точыць яго душу, як толькi на думку яму прыйдзе тое, што было калiсьцi. Адзiн толькi ўспамiн аб мацi забiвае дух i, як стопудовы камень, цiсне яго ўсяго. Мацi была (цi здаецца гэта яму цяпер?) высокая ростам, i рукi яе заўсёды пахлi мылам, а валасы пахлi раннiм вечарам, ружовым захадам, калi ўжо лета пайшло на восень, i канае дзень, i вецер дзьме з саду ў адчыненае акно. Так асталося ў яго памяцi, i пахнуў вечар полем. У мацi быў такi голас, якога ён ужо больш нiдзе на свеце не пачуе. Апошнi раз ён чуў яе голас, калi яе вялi палiцаi, а яна азiрнулася i сказала яму:
- Шукай бацьку. А я вярнуся.
А бачыў ён яе апошнi раз, калi на тым жа пляцы, дзе i iхнi дом быў, мацi стаяла высока, так што вiдна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелi спакою i шукалi ўсё навокал. Дзiцячым сваiм сэрцам ён здагадаўся, што гэта яна яго шукае ў апошнюю сваю хвiлiну. У яго, аднак жа, хапiла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеў на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомнiў гэты апошнi момант: вецер трапаў распушчаныя матчыны паласы. Калi ён падняўся з зямлi i зiрнуў, усё было скончана. Мацi вiсела на тых лесках, па якiх раней фiзкультурнiкi рабiлi свае практыкаваннi. Некаторыя заўважылi: тады ж адразу, у момант вока, у Колi Сушчэвiча ўздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзiцячым, а на старым iлбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час iшоў, i маршчына не сыходзiла з iлба. Яна толькi выраўнялася i стала глыбейшая. Гэта ўжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасцi спынiўся на рост i старэў жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваў на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасцi. Маленства вымагала свайго. I ў яго душы iшло вялiкае змаганне заўчаснай сталасцi з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i ў абладзе сваёй хацела мець радасцi ўсяго свету. Коля пачаў цешыцца з таго, з чаго не нацешыўся яшчэ датуль. Ён любiў вечарам сядзець на лаўцы ля спусцелага дома, у якiм пазнаў першыя ўражаннi ад жыцця. Не верылася, што ў доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбiтыя вокны, i павукi пазапляталi павуцiннем куткi, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што ўвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе анiякага слыху, недзе ж ён нешта робiць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i ўмацоўвалася i выратавала Колева маленства ад сталасцi. Ён жыў адзiн, начаваў дзе траплялася, еў што дзе знаходзiў, прыслухоўваўся да ўсялякiх чутак i раз пайшоў за дзесяць кiламетраў глядзець пабiтых на шашы немцаў. Баязлiва i з непераможнай цiкаўнасцю ён вызiрнуў з прыдарожнага рова i ўбачыў зграмозджаныя ў кучу разламаныя грузавiкi, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалi, як пачварная агiднасць, сярод зялёных зараснiкаў у зiхаценнi яснага дня. Коля Сушчэвiч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоў па шашы i праз кiламетраў дзесяць убачыў у зараснiках прыдарожнай шыпшыны чалавека ў ботах i без шапкi. Толькi гэта i заўважыў Коля. А якi гэта быў чалавек i як выглядаў - гэта пасля ўжо дайшло да Колевай свядомасцi. Адразу ж чалавек аглушыў Колю нечаканым загадам:
- Стой, хадзi сюды! Далёка iдзеш?
- З раёна.
- Ого! немцаў бачыў дзе?
- А нiдзе.
- А ў раёне?
- Таксама няма. Толькi палiцаi.
- Чый ты?
- Я Сушчэвiч.
- Дзе ж твой бацька?
- Я не ведаю.
- А хто ж ведае? Можа ён у армii?
- У армii.
- А можа не?
- Не.
- Дык дзе ж ён?
- Я не ведаю.
- I слыху ён не падае?
- Не падае.
- Чаго ты хiтруеш? Ты яшчэ малы на хiтрыкi! А як немцы матку павесiлi, дык ён i тады не абазваўся?
- Не абазваўся.
- Няпраўда.
- Праўда.
- Не можа быць. Твайго бацьку бачылi на тым тыднi ў Барцёўскiм лесе. Ён i нейкiя яшчэ два з iм ляжалi на траве.
Што раптам зрабiлася з Колем! Бурная радасць, вялiкая, як увесь свет, нарадзiлася ў iм, i назаўсёды пакiнула яго нэндза, якая не давала яму спакою з таго [дня], калi ён убачыў матку на шыбенiцы. Горш за пагiбель, калi жыць без надзеi! У Колi Сушчэвiча была цяпер надзея. Ён знойдзе бацьку. Бацька прыйдзе да яго. Бацька тут недзе блiзка. Коля лёг поплеч чалавека ў шыпшыннiку i астаўся з iм. Ужо i дзень пачаў хiлiцца к вечару, а Колю Сушчэвiчу не хацелася адыходзiць ад чалавека. А як жа! Яго чаканне бацькi павiнна быць важна i гэтаму невядомцу. Так ратавалася ад адзiноты Колева душа. Ценi ад дрэў пачалi рабiцца доўгiмi, як раптам чалавек прыўзняў галаву i стаў прыслухоўвацца. Ён сказаў Колю:
- Вызiрнi на дарогу i палiчы машыны, колькi iх iдзе.
- Дзве, - сказаў Коля, углядаючыся ў дарогу.
- Кладзiся хутчэй пры мне i не варушыся!
Дзве машыны з немцамi праехалi, i яшчэ яны ляжалi з гадзiну. Пачало змяркацца, i чалавек падняўся.
- Дык дзе ж ты жывеш?
- Нiдзе, - адказаў Коля.
Сэрца яго калацiлася з радасцi. Ён зачапiўся за мэту: мэта яго чаканне бацькi - i надзея, усеабдымная, нi з чым не параўнаная, абнiмала яго.
Чалавек дарма чакаў цэлы дзень: немцы ездзiлi толькi вялiкiм гуртам, i нiводнага цярплiвы снайпер за дзень не застрэлiў. Ён пайшоў моўчкi, i так жа моўчкi Коля пайшоў з iм. Гэта было яшчэ першымi месяцамi вайны. Ужо i другi год вайны пачаўся, i ўсё так жа надзея i спадзяванне ратавалi Колеву душу. Ён ужо многа выхадзiў мясцовасцей i прывык ужо да таго, каб бачыць часта, як канчаецца прастрэлены немец. I ўсё ж не ўнiмалася скруха ў душы: нiшто ядавiтае i самая горшая атрута з атрут не маглi б выпалiць з сэрца i памяцi таго моманту, калi вецер трапаў распушчаныя матчыны валасы. Самая малая душа можа змясцiць у сабе найвялiкшую ў свеце радасць. Ён прагнуў усё больш шчасця. Ён упiваўся радасцю кiдаць гранаты пад нямецкiя машыны; цэлiцца ж у матацыклiстаў i страляць у iх ён не мог многа: вiнтоўка была яму яшчэ зацяжкая. Ён лёгка пралазiў пад калючыя загарадзi, мог падгрэбцiся пад сцяну пунi i так улезцi ў яе або вылезцi з яе. Ён мог прыкiнуцца глухiм пастушком, галодным сiратой-жабраком, цiкаўным малым дурнем, вясёлым рагатуном, шукальнiкам усяго, што толькi льга згубiць i страцiць. Ён мог дапасцi да нямецкага штаба, да вартавога салдата на мосце, да вайсковай нямецкай стаянкi, палiчыць танкi i колькi салдат, папрасiць у немца закурыць, каб у таго не было падазронасцi. Ён мог абсачыць за суткi шырокi круг мясцовасцi, узяць на памяць кожны след на роснай траве, пераначаваць у нямецкай кватэры, вярнуцца яшчэ загадзя ў атрад i выслухаць пахвальбу i падзяку ад камандзiра. Так месяц за месяцам, усё больш i больш яго ясная надзея злiлася з плынню дзён, заўсёды занятых, поўных дзейнасцi, што стала яму ратункам. Ён жыў поўным жыццём. Маршчына над левым вокам хоць i аставалася на сваiм месцы, але ўжо так стала, што пакiнула надаваць усяму твару свой выраз. Яе забiла i перавысiла штосьцi iншае, што iшло з душы i свяцiлася на твары. I як жа гэта так прыйшлося, што ён нават i падумаць не можа, хто развярнуў мурашнiк i калупаўся нешта пад арабiнай у полi? Паняверка тачыла яго. Ён быў сам не свой. Цэлы той дзень яго не бачылi ў атрадзе. Змрокам дня ён вярнуўся i сказаў, што ўначы зноў пойдзе, бо яму здаецца, што напаў на тое, што трэба. Цераз ноч, калi сонца ўжо высока стаяла, ён вярнуўся i сказаў, што ў той трухлявай хаце, што стаiць крайняя ад ельнiку i ўжо многа часу пуставала, нехта жыве.
