Якуб Колас - Тоўстае палена (на белорусском языке)

Якуб Колас

Тоўстае палена

I

- Не! Я яго-такi жыцця рашу. У катаргу пайду, а галаву яму скручу!

Злосна прайшоўся Паўлюк па хаце i з сiлаю шпурнуў на лаву рукавiцы.

Жонка, стоячы з вiлкамi каля печы, так i застыла. У чыгунчыку пабегла зацiрка, а яна ўсё стаiць, слухае, чаго крычыць Паўлюк i хто яго так угнявiў.

Паўлюк Трывай толькi што прыехаў з лесу. I трэба ж было чарцям нагнаць на гэты час аб'ездчыка на камору! Знайшоў адно паленца, таўсцейшае процi меры, i з-за таго паленца абярнуў увесь воз дроў.

- А каб на цябе лiха абярнулася, трасца тваёй матары, гад ты печаны! Каб табе мазгi звярнулiся!

Нiяк не мог супакоiцца Паўлюк.

- Гэта ўсё Сучынскi? - пытае жонка.

- А няўжо ж хто. Ён!

- От гад! Праўдзiвы сабака. Вельмi верны служака. Усё роўна пойдзеш к чортавай матары, басяк! Думаеш, мiласць заслужыш у князя? А як жа! Расчыняй губу!

Паўлюк тым часам сцiх. Сядзiць над мiскай з гарачым квасам i думае, вiдаць, важную думку, бо ўжо заметна было, як хадзiлi яго скiвiцы: не так проста, як звычайна, а нейк трохi наўкруг, як жорны.

I праўда - Паўлюк думаў. Думаў, як злавiць Сучынскага i паказаць яму гэтае палена на яго ўласнай скуры.

II

Прайшло ўжо з тыдзень часу, а злосць Паўлюка на аб'ездчыка Сучынскага ўсё не астывае. Ды як ёй астыць, скажыце? Пойдзе Паўлюк ранкам даваць каню сена, пападзецца пад ногi палена i лiшнi раз напомнiць Паўлюку тое тоўстае палена, з-за якога яму Сучынскi звярнуў на каморы дровы. I дзе ён нi павернецца, то ўсюды так цi iначай натыкаецца на праклятае палена. Пойдзе да суседа, там якраз на дрывотнi пiлуюць палена. Зойдзе ў хату, - у хаце суседская жонка, як сумыслу, гаворыць:

- Ото-ж якое тоўстае палена! I ў печ не ўправiш!

Выйдзе Паўлюк на вулiцу, там якi-небудзь сабакар ганяецца з паленам за сабакамi.

Палена, палена i палена! Бадай вы пагарэлi! Як бы на свеце больш i няма нiчога, апроч гэтага палена. А ляжа Паўлюк спаць, перад вачыма так i стаяць палены.

- Ну ж, гад! Не дажджэ тваё лiха! - скрозь зубы цэдзiць Паўлюк i варочаецца на другi бок.

- Мамка! - крычыць дзесь у кутку малы хлопчык, сын Паўлюка: - я скочваюся; цi няма чаго палажыць збоку?

- Злезь, сынок, пашукай каля печы палена i падлажы пад сеннiчок, адзываецца з-пад лахманоў мацi.

Паўлюк сярдзiта варушыцца на пасцелi i стогне, як звязаны стары маркач, якога стрыгуць. А хлопчык ужо шворыцца каля печы.

- Чорт iх ведае, якiя тут палены! - бунтуецца хлопец: - усё нейкiя так плашкi. Каб дзе знайсцi крыху таўшчэйшае.

- Пайшоў спаць! Сну на цябе няма! - не вытрымлiвае Паўлюк i падымае галаву, а сын, узяўшы палена, шыбуе ў запек i грукае паленам на ўсю хату.

Паўлюк успамiнае Сучынскага i ад злосцi скрыгiча зубамi.

- Што ты, Паўлюк, скрыгiчаш? - пытае, лежачы збоку, жонка.

- Нешта, падла, зуб заныў, - лжэ Паўлюк, каб адчапiцца, i варочаецца ад жонкi ў другi бок.

- А ты вазьмi сцюдзёнай вады, там каля парога стаiць на палене, - радзiць Паўлюку жонка.

- Спi лепей! - сцяўшы зубы, гаворыць Паўлюк.

Патрошкi ў хаце ўсё зацiхае, i салодкi сон усiм змыкае вочы. Адны толькi насы зайгралi цяпер на ўсе галасы. Адзiн нос тоненька высвiстваў:

- Э-ге! Э-ге!

Другi жаласна ныў, як малады каршун у гняздзе:

- Фю! Фю!

Нос самога Паўлюка граў тоўста, з лёкатам i перабоямi, як бусел над маладымi буслянятамi. Так i вiдаць было, што гэтак можа iграць толькi гаспадарскi нос.

Паўлюк спаў, але i сплючы не мог ён пазбавiцца ад праклятага палена. Прыснiўся яму сон. Здаецца, едзе ён з лесу, вязе дровы. Спатыкаецца Сучынскi, i Паўлюк, многа не гаворачы, падыходзiць да аб'ездчыка i - трах яго па мордзе! Завязалася бойка. Пакацiлiся яны абодва на зямлю, аб'ездчык, кiдаючыся, навалiўся Паўлюку на ногi. Паўлюк хоча iх выслабанiць i не можа: замест Сучынскага зрабiўся тоўсты кругляк. Паўлюк мардуецца, вырабляецца; спацеў увесь, робiць апошняе натужэнне, моцна варушыць нагамi.

Тут - грук яму жонка ў плечы!

- Га? Што! - усхапiўся Паўлюк.

- Чаго ты трапечашся? бязмала галёнкi мне не перабiў!

- Добрая галёнка - чуць ног не павыкручваў.

III

Было яшчэ рана, - чэрцi на кулачкi не выходзiлi, - як прачнуўся Паўлюк i аслабанiўся ад "тоўстага кругляка". Сон яго ўжо разагнаўся, i як Паўлюк нi плюшчыў вочы, заснуць ужо не мог.

- Што ж? Трэба ўставаць, - рашыў Паўлюк i падняўся. Абуўшыся i апрануўшыся, пайшоў ён у гумно. Праз поўгадзiны з току пачуўся мерны стук адзiнокага цэпа. На таку ляжаў пасад жыта ў восем снапоў, паложаных па пары, каласы з каласамi. Паўлюк пачародна абiваў цэпам то адзiн, то другi снапок i паволi, ды заложна, наступаў на снапы, зрэдку чуць падаючыся назад, каб спрытней было выбiць зерняткi, але, уагуле, ён усё iшоў уперад, аж покi не даходзiў да апошняга снапка. Тады ўжо ён, злёгку стукаючы цэпам, адыходзiў назад, прыбiваў каласкi. Абабiўшы адзiн бок снапкоў, ставiў цэп, варочаў iх на другi бок ды зноў такiм жа парадкам калацiў iх. Акалацiўшы, развязваў, знiмаў перавяслы, рассцiлаў снапкi ў пласты, зноў бiў, зноў варочаў, вытрасаў кулi, мяў салому i так да канца, покi не канчаў усяго пасаду.

Малоцiць Паўлюк, а думкi так i варушацца ў галаве. Думалася пра сон, нiяк ён не выходзiў з галавы, - пра аб'ездчыка Сучынскага, аб тым, як iдзе яго злавiць i хоць бы ўсмак папабiць гада. Забудзецца Паўлюк, думаючы аб Сучынскiм, i так пачынае жарыць цэпам, што сноп падскаквае ўгару. Паўлюк у гэты момант думае аб тым, як ён бiў-бы Сучынскага. Звязвае куль, i здаецца, што ён павалiў аб'ездчыка i душыць яго. Паўлюк забываецца да таго, што перавясла трашчыць у руках i рвецца. Потым Паўлюка зачынае займаць думка, як залучыць аб'ездчыка ў свае лапы.

Папiльнаваць яго ў лесе? Дык чорт жа яго ведае, калi ён будзе ехаць або iсцi, ды ў лесе яшчэ хто наткнецца, а пры людзях такiя справы не робяцца.

Падгаварыць хiба навабранцаў, каб аб'юшылi* яго, як будуць iсцi на прызыў. Але для гэтага трэба не менш гарца** гарэлкi ды i трудна зрабiць так, каб людзi не зналi яго намовы. Не! Калi рабiць, дык трэба зрабiць гладка, так, каб i камар носа не падтачыў.

* Аб'юшылi - зьбiлi да крывi.

** Гарнец - старая мера вадкасцi i сыпучых цел, роўная 3,28 лiтра.

А як зрабiць?

I зноў завярцелiся Паўлюковы мазгi, пайшлi выдумляць хiтрыя сецi, у якiх павiнен быў заблытацца Сучынскi.

А каб проста падпалiць гада? Што ж? Падпалiць не штука, але цi хопiць розуму i хiтрасцi схаваць канцы ў ваду. Ды што ў яго ёсць? Згарыць будынак, дык будынак скарбовы, на руку будзе скарбу - страхоўку возьмуць i яшчэ падзякуюць, а самога зловяць - i бывай крама з таварамi! Паўлюку аж страшна стала, калi ўспомнiў, як бiлi i засудзiлi за падпал Трахiма Скарача. Не! Гэта не гадзiцца. I яшчэ многа спосабаў перадумаў Паўлюк, ды нiводзiн не здавольваў яго.

IV

Нiчога не прыдумаў Паўлюк за ўсю ранiцу. I злосць яго брала, што нiчым не дапячэш Сучынскага. Але яму тут памог сусед Сцёпка Навой; памог знячэўку, i ў мыслях не маючы таго.

Гэта было ў панядзелак. Прыходзiць да Паўлюка Сцёпка пазычыць поўасьмiны*. Затрымаўся трохi, разгаварылiся. А Сцёпка якраз быў у нядзельку на рынку, хадзiў з жонкай купляць лён.

* Поўасьмiны - старая мера сыпучых цел, 24 кг.

От i расказвае Сцёпка, як у хаце крамнiка Хацкеля сяляне набiлi палiцэйскага стражнiка. Пятрусь Камар з Ябланоўкi i Мiкiта Трацяк з Малой Слабодкi зайшлi да Хацкеля выпiць па чарцы... Ну, цi мала якi можа быць у людзей iнтарэс. Сядзяць сабе яны, выпiваюць. Уваходзiць стражнiк, садзiцца каля стала, за якiм сядзелi Пятрусь з Мiкiтам, - прыляпiўся, як той клешч да сабачага вуха. Не гнаць жа чалавека вон ад стала. Налiваюць i яму чарку, бо ўсякая, лiчы, вантроба прагне гарэлкi. I ў стражнiка была гэткая вантроба, i ён таксама быў не промах наконт гарэлкi, асаблiва, калi гарэлка нiчога не каштуе.

Выпiлi адну поўпляшку, выпiлi другую, развязалiся языкi, з'явiлася i рызыка.

- Ну, што ж? - гаворыць Мiкiта стражнiку: - ты з намi пiў, стаў цяпер i ты.

- А ты знаеш, з кiм ты гаворыш? - пытае стражнiк.

- Даволi зiрнуць на тваю мардасiну, каб ведаць, якая ты штука, - адказвае Мiкiта, падпёршы рукою левы бок.

Слова за слова, завязалася сварка, а потым i бойка. Стражнiк хацеў хапiць шаблю, але Пятрусь, як абцугамi, сцiснуў яго за плечы.

- Нiчога не паможа табе гэта трапло, - гаворыць Пятрусь, ды разам з Мiкiтам павалiлi яго на зямлю i давай мясiць. Збiлi на горкi яблык. А Мiкiта яшчэ адрэзаў рамень ад шаблi, сказаўшы:

- Добра будзе вушкi паўстаўляць у лапцi.

Паўлюк слухаў, не прапусцiўшы нiводнага слова.

- I суда не будзе?! - спытаўся ён.

- Якi суд? Чалавек ты! Пабiлiся п'яныя, от i ўсё, - гаворыць сусед.

Выслухаўшы расказ суседа, Паўлюк павесялеў: яму прышла ў галаву мысль, якую ён так доўга шукаў i не мог знайсцi.

V

Спосаб быў знойдзены.

Цяпер застаецца залучыць на кiрмашы аб'ездчыка, завясцi яго куды-небудзь да Хацкеля цi Каца, напаiць, i тады можна будзе парахавацца.

У першую нядзельку адлажыў Паўлюк поўрубель грошай на гарэлку, якую ён вып'е з Сучынскiм, запрог конiка i ўжо сабраўся ехаць. Неспакойна трохi было на сэрцы ў Паўлюка, дый злосць яго стала праходзiць, i ён гатоў ужо быў плюнуць i на той воз дроў, што на каморы абярнуў яму аб'ездчык, i на самога аб'ездчыка. Але, як ён выязджаў з двара, жонка, выткнуўшыся з сяней, гаворыць да яго: