Я хадзiў пасярод гэтага дзiкунскага разгрому, перабiраў невiдушчым позiркам раскiданыя, патаптаныя, папсаваныя рэчы, вопратку, мэблю i не разумеў нiчога. Я быў панiшчаны, зьдзiўлены i прыгаломшаны. Хто гэта ўчынiў? За што? Скончылася ж вайна, як жа так? Цi гэта помста, цi рабаўнiцтва? Цi, можа, палiтыка? Зноў выйшаў у вэстыбюль. Абыякавая да ўсяго Франя цiхенька ляжала на ранейшым месцы. Дык вось як ёй наканавана скончыць жыцьцё. I калi! Напрыканцы вайны. На парозе мiру. Калi ў мяне нарадзiлася спадзяванка на тое жыцьцё. А ёй менавiта ў такi час суджана было памерцi. У свае васямнаццаць гадоў...
Я роўненька склаў уздоўж цела яе маленькiя рукi, самкнуў разам яе голыя, скрываўленыя ногi. Нелюдзi i гады! Гады i нелюдзi! Хто б яны нi былi - нашыя цi немцы! Бальшавiкi цi фашысты. Чаму не разьвярзьнецца зямля, не праглыне iх? Я падняў побач скамячаны квяцiсты абрус са столiка i роўненька накрыў iм Франю. Але што было рабiць далей?
Дужа пакутна было пазiраць на гэты разгромны вэрхал, бачыць нерухомыя скрываўленыя целы. За вайну я нямала нагледзеўся на забiтых, расшкуматаных снарадамi людзей - сваiх i немцаў. Але то былi мужчыны i салдаты. Тут жа маленькае юнае дзяўчо, маё нечаканае каханьне. Мне патрэбна была дапамога, хоць бы якое душэўнае апiрышча. Калi б побач былi сябры цi хоць бы мае хлопцы з узвода. Але iх не было, а што я мог адзiн? Iсьцi на дарогу, дзе сноўдалi аўтамабiлi невядомых вайсковых частак, прасiць афiцэраў - хто зь iх зразумеў бы мяне?
Што-небудзь тлумачыць я ня меў сiлы. Ды i каму тут справа да гэтай трагедыi ў багатым катэджы? З гэтымi аўстрыякамi ды iхнай служанкай? Мясцовыя ўлады? Дзе мне шукаць iх? Ды i цi ёсьць яны тут, у гэтым разьбiтым, учора яшчэ франтавым гарадку? Мабыць, тут панавала бязладзьдзе, i гэтая трагедыя найперш вынiк менавiта таго бязладзьдзя.
Можа, трэба было ехаць у полк? Але полк быў далёка, i я ня мог кiнуць тут Франю ды i гэтых няшчасных яе старых. Мабыць, трэба было даць iм якое рады. Апошняй на гэтай зямлi.
Ня ведаючы яшчэ пэўна, па што, я пабрыў у гарадок. Не па той зруйнаванай вулiцы, зь якой прыехаў сюды - пайшоў перавулкамi па-над рэчкай. Тут пашкоджаных дамоў трапляла менш, некаторыя былi з глуха зачыненымi аканiцамi i выглядалi пакiнутымi. Дзе-нiдзе ў гародчыках, ля ганкаў чырванелi вясновыя кветкi i зацьвiтаў бэз. За адным кустом ля фахвэркавай сьцяны я згледзеў чалавека. То быў немалады аўстрыяк у капелюшы, ён падмятаў закiданы друзам падворак i зьдзiўлена знерухомеў зь мятлой у руках.
- Паслухайце, там у катэджы забiтыя...
- Нiхтс фарштэйн, - выслухаўшы, крутнуў галавой аўстрыяк.
- Ну забiтыя, разумееце? Морд!
- Морд?
- Ну, морд. Там, у катэджы...
- Найн, найн! - апантана закруцiў галавой аўстрыяк. - Iх цывiль, нейтраль мэнш. Найн...
Не разьвiтваючыся, я скiраваў далей. Чорт бы яго ўзяў, гэтага нейтральнага мэнша. Цi ён зразумеў мяне, цi не захацеў зразумець. Я перайшоў на другi бок кароценькай ускраiннай вулiчкi. Якраз на рагу за невысокай цаглянай агароджай размаўлялi дзьве кабеты, i я паклiкаў iх з вулiцы. Сьпярша да агароджы падыйшла старэйшая, дзябёлая кабета ў фартуху, затым да яе засьцярожлiва наблiзiлася маладзейшая - худая i кашчавая, у мужчынскiм убраньнi i штанах.
- Прашу прабачыць фраў. Там - морд, разумееце? Трэба памагчы. Доктар Шарф унд фраў. Шарф унд фраў.
- Доктар Шарф! - жахнулiся кабеты. - Морд?
- Ну. Забiтыя. I дзяўчына, фройлен.
Яны штось хуценька загаварылi мiж сабой, а я каторы раз за вайну пашкадаваў, што колiсь абыякава паставiўся да нямецкай мовы. Шчыраваў у iншых школьных прадметах, а ў тым, якi найбольш спатрэбiўся б на вайне, ня надта. Я стаяў i маўчаў.
- Гэр афiцыр, - кiрхэ! Кiрхэ, фарштэйн? - пачалi абедзьве паказваць за рог дамоўкi.
Так, я пачаў здагадвацца, што трэба ў кiрху, пазелянелы шпiль якой тырчэў мiж уцалелых дахаў дзесь на краi гарадка. Дзiўна, што ён ацалеў у нядаўняй калатнечы, хiба яго засьцярог Бог. Яшчэ ня верачы, што там мне дапамогуць, я пабрыў туды па гарадзкiх перавулках i сапраўды праз трохi часу выйшаў да каменнай агароджы-сьцяны. Далей высiлiся старыя дрэвы i за вастраверхай брамкай вiдаць стаў шырокi ўваход у кiрху. Была яна ня дужа вялiкай, даволi змрочная з выгляду i старая. Я нясьмела ўвайшоў у сярэдзiну, дзе панаваў паўзмрок i прахалода, але далей, вiдаць было, гарэлi сьвечкi i чуўся цiхi, напаўголаса, сьпеў. Ступiўшы з-за калёны-слупа яшчэ некалькi крокаў, я ўбачыў купку людзей, што тоўпiлiся перад адкрытымi трунамi; за iмi з малiтоўнiкам у руках стаяў сьвятар. Тут адпявалi нябожчыкаў, цывiльных цi вайскоўцаў, я не разгледзеў. Мабыць, заўважыўшы мяне, аднекуль збоку зьявiўся чалавек у чорным, недаўменна прыпынiўся насупраць.
- Сьвяты айцец, - дрыготкiм голасам сказаў я. - Там морд, доктар Шарф...
- Доктар Шарф? - паўтарыў сьвятар роўным, як здалося, абыякавым голасам. Морд?
- Морд, - сказаў я. - Фраў i дзяўчына, фройлен.
- Фройлен? Драй морд?
- Драй морд.
Кароткiм рухам двух пальцаў сьвятар звыкла азначыў крыж на грудзях i нешта патлумачыў мне, хоць я й не зразумеў, што менавiта. Спакваля здагадаўся, што, мабыць, трэба пачакаць. Тады я выйшаў з гнятлiвага паўзмроку кiрхi на заценены дрэвамi падворак. Чакаць? Сапраўды так. Бо, мусiць жа, iм трэба аб чымсьцi дазнацца, а мне штось растлумачыць. Тут жа злачынства - забойства i рабаўнiцтва. Хоць сьвятары, вядома, ня сьледчыя. Але ж...
Так разважаючы, я нядоўга стаяў перад старой, бы закапцелай ад часу кiрхай, i каторы раз пакутна спрабаваў зразумець: хто? Хто iх панiшчыў - i гаспадароў, i дзяўчыну? Цi ўсе былi выпадковыя бязьвiнныя ахвяры, цi тут быў якi пэўны лягiчны намер? Можа, вiнаваты ва ўсiм той прыгожы знадворку катэдж? У нядобры час, вiдаць, атрымалi яго гэтыя Шарфы ў спадчыну. Хаця... Падумаўшы, няцяжка было здагадацца, хто мог тое ўчынiць. Ужо такое здаралася i ня толькi на аўстрыйскай зямлi. Летась на фармоўцы пад Луцкам перад строем палка былi расстраляныя двое з транспартнай роты. Гэтыя ўволю павесялiлiся - напiлiся i згвалцiлi на хутары жанчыну, забiлi яе сына-падлетка. Праўда, тыя не рабавалi. Мабыць, не было што. Тут жа зьявiлiся немалыя магчымасьцi i знайшлiся такiя, што не супроць пакарыстацца iмi. Тым болей у логаве зьвера, нялюдзкiм буржуазным грамадзтве...
Бедная Франя! Ратавалася ад вайны ў Эўропе, ды менавiта ў Эўропе вайна дагнала яе. Але чаму менавiта яе? Я ж во меў болей падставаў на сьмерць, а жыву.
У кiрху прайшлi яшчэ дзьве кабеты ў чорных капелюшах, зьдзiўлена паўзiралiся ў мяне, - мабыць, зусiм недарэчную тут iстоту. Я й сам увесь час адчуваў сваю тут недарэчнасьць, але я чакаў. На вялiкую прыязнасьць, вядома, разьлiчваць не даводзiлася. Хоць яны й ня ведалi пэўна, хто ўчынiў разбой у кватэры Шарфа, але, мабыць, здагадвалiся. А можа, i падазравалi. Таму я чакаў тут, ля кiрхi. Калi ўжо чаканьне маё гатова было скончыцца, аднекуль з завулку да брамы пад'ехала фура. Два бiцюгi, ледзьве варушачы тоўстымi, як бёрны, нагамi, пакорлiва спынiлiся насупраць. З пляскатай фуры саскочыў чалавек з паголеным тварам i бэрэтам на галаве. Убачыўшы мяне штось замычэў, замахаў рукамi, i я здагадаўся, што гэта - нямы.
З кiрхi выйшаў той самы сьвятар, якi са мной ужо гутарыў.
- Он прывазiт вэрсторбэнэ* кiрхэ бегрэбен**, - сказаў сьвятар.
* Нябожчыкi.
** Хаваць.
Здаецца, я яго зразумеў i выйшаў з-пад аркi. Нямко тым часам заляскаў раменнымi лейцамi, i мы рушылi па-над агароджай. Я iшоў наперадзе, фура ўвесь час адставала. Мусiць, я залiшне сьпяшаўся, а магутныя бiцюгi не маглi хутчэй.
Усё ж мы дабрылi-даехалi да злашчаснага катэджа над рэчкай. Тут усё было, як раней, калi я яго пакiнуў. Мы зь нямко спынiлiся перад дзяўчынай, i я прыўзьняў абрус. Згледзеўшы нежывую Франю, нямко загергетаў штось невыразнае, роспачнае, запляскаў аб сябе рукамi, выказваючы тым сваё гняўлiвае пачуцьцё. Я свае пачуцьцi, як мог, таптаў на сподзе душы, паказваць цi перажываць iх я ня меў ўжо сiлы. Удвух мы асьцярожна паклалi дзяўчыну на абрус i, трохi загарнуўшы, панесьлi на фуру. Тут ўжо я ня мог стрымаць слёз, i не пасаромеўся нямога. У каторы раз я праклiнаў усё на сьвеце. I сябе ў тым лiку. Навошта было яе кiдаць тут, трэба было ўчора забраць. Дык пабаяўся, пасаромеўся. Сваiх хлопцаў, камбата, "сьмершаўца". Цяпер вось не саромеюся, i не баюся. Нiкога. Але што карысьцi... За Франяй гэткiм жа шляхам на тым самым абрусе перанесьлi ў фуру доўгае цела доктара Шарфа i ягонае фраў. На шырокай фуры хапiла месца для ўсiх. Нямко накрыў абрусам нябожчыкаў, i мы рушылi тым жа шляхам да кiрхi. Нямко зь лейцамi iшоў па адзiн бок фуры, а я - па другi. Дзе-нiдзе з падворкаў i вокнаў на нашую сумную працэсiю пазiралi людзi, рэдкiя жыхары гэтага гарадка. Я ж не пазiраў нiкуды. Брыў, бы сьляпы, не адчуваючы нi вулiцы, нi людзей, нi перамогi. Здаецца, я выпаў з часу i перастаў адчуваць сябе. Мяне ашукалi. Людзi цi лёс. Цi вайна. А можа, перамога, якую цяпер безь мяне сьвяткавалi на той лугавiне. Мне ж выпала iншае сьвята. Чорнае сьвята бяды.
Як мы прыехалi да кiрхi, зь цьвiнтара выносiлi труны тых, каго адпявалi раней. Мы трохi счакалi, i тады да нашае фуры падступiлi людзi. Безь вялiкага смутку яны агледзелi забiтых, штось коратка перагаворвалiся, уздыхалi i жагналiся. Я стаяў збоку i чакаў, што яны падступяцца да мяне - можа, з крыўдай, папрокам цi лаянкай. Але нiхто на мяне не зважаў. Быццам i не прыкмячаў нават. I я думаў: няўжо яны столькi пахавалi, што iм ужо нiчога не цiкава? Хто i чаму забiлi? Хаця што б я сказаў iм? Што я сам ведаў? Па адной труне яны пераносiлi нябожчыкаў за кiрху. Я туды не пайшоў, толькi адыйшоўся пад засень дрэваў i назiраў здаля.
