У вынiку супольных перакураў, па-першае, выявiлася, што аэрадромны жывапiсец з казлiнаю бародкай у мiнулым быў дацэнтам (тут яго звалi Рэпiным) Ленiнградскай акадэмii мастацтваў i дацягваў на вольным пасяленнi тэрмiн за небескарыслiвую дапамогу будучым майстрам пэндзля ў выкананнi дыпломных прац. Апроч ленiнаў i брэжневых (Леанiда Iльiча ён дужа не любiў i называў казлом, расцягваючы гэтае слова, як жавальную гумку), дацэнт маляваў парадныя партрэты спецкамендатураўскiх чыноў, прычым кожнаму замоўцу неадменна "прышпiльваў" на пагоны лiшнюю зорачку. Ён быў страшэнны мацюкальнiк; нягледзячы на несамавiтую знешнасць, меў поспех у далёкiх ад мастацтва белаярскiх жанчын i збiраў, а можа, i сам выдумляў анекдоты пра "ментоў". Адна з ягоных показак, пра юнага скульптара, памятаецца мне да сёння. Мiлiцыянт пытаецца ў хлопчыка, што ён лепiць. "Дзядзю мiлiцыянера", - адказвае з пясочнiцы юны скульптар. "А з чаго?" - "З пясочку, з вадзiчкi i з гаўняшкi". Дзядзька ў форме, натуральна, дзярэ малому вушы, але назаўтра зноў заспявае таго ў пясочнiцы. На пагрозлiвае пытанне хлопчык адказвае, што лепiць дзядзю пажарнiка. Палагаднелы мiлiцыянт удакладняе - з чаго? "З вадзiчкi i з пясочку". - "А гаўняшка?" Тут юны скульптар хiтравата прымружвае вочы: "Э не, тады дзядзя мiлiцыянер атрымаецца".
З Рэпiным хадзiў, быццам злыганы, гэткi самы дробненькi, як i ягоны патрон, хiмiк Вася з вострымi блуклiвымi вачыма i з мянушкаю Iншапланецянiн. У вольным жыццi ён круцiў абаранку "МАЗа" i пацiху гандляваў руберойдам, цэментам ды iншымi дзяржаўнымi грузамi. Iншапланецянiн, што аддана цягаў за Рэпiным фарбы й пэндзлi, пакiдаў уражанне чалавека цалкам ураўнаважанага, пакуль не пранiкаўся да цябе даверам. Калi так здаралася, ён прапаноўваў адысцiся ўбок i, пачынаючы хвалявацца й блiскаць вачыма, тлумачыў, што ўсе непамыслоты накшталт гандлю руберойдам пасыпалiся на яго пасля сустрэчы на трасе з iншапланецянiнам.
Пасланец чужой цывiлiзацыi паўстаў перад спагадлiвым Васем у аблiччы адубелай iстоты, што галасавала ў марозную ноч на глухой таежнай паваротцы. У кабiне пасажыр хутаўся ў дзiўнаваты серабрысты балахон i трымаўся таксама дзiўна: сам маўчаў, а слухаючы анекдоты, не смяяўся. Прыгледзеўшыся да спадарожнiка, Вася з жахам убачыў у таго на месцы носа чорную дзiрку, адкуль штосьцi свяцiлася. Далей аповед рабiўся блытаным i няўцямным. У iм фiгуравалi нейкiя велiчэзныя срэбныя цылiндры, канцэнтрычныя кругi чыстай зямлi сярод сумётаў, украдзены цэмент i чамусьцi - падобны да старога стамлёнага габрэя сiвы дзядуля з вялiкiмi, шэрымi, як у начной мятлушкi, крыламi, што, палохаючы мантажнiкаў, лётаў у тайзе ўсцяж лiнiй электраперадач. (Самае неверагоднае, што пра гэтага дзеда з семiцкiмi рысамi я пачуў гадоў праз дзесяць ад аднаго зусiм нармальнага полацкага хлопца-вахтавiка, якога штомесяц на два тыднi закiдвалi самалётам кудысьцi пад Нафтаюганск.)
Перакуры звялi нас i з двума цiхiмi хлапцамi-блiзнятамi, якiх нiхто ўсё адно не мог адрознiць i таму мянушку яны мелi ў множным лiку - Зваршчыкi. На "хiмii" зварачных апаратаў у iх у руках нiколi не бачылi, але на волi браты сапраўды працавалi зваршчыкамi i недзе пад Цюменню пасадзiлi ў трубаправод i акуратна заварылi начальнiка ўчастка. Уперад галавою ён, разважаючы над праблемай справядлiвага закрыцця нарадаў, мог паўзцi да самай эўрапейскай часткi СССР, а ўперад нагамi - усяго нейкiх кiламетраў дваццаць. Начальнiк здолеў абраць правiльны маршрут i, нiбы прарок Iёна з чэрава левiяфана, выбраўся з трубаправода на свежы ветрык за дзень да таго, як у трубу пусцiлi газ. Дзякуючы гэтаму блiзняты атрымалi на судзе няшмат. Зрэшты, калi б начальнiк папоўз у Эўропу, мо не атрымалi б нiчога, бо сведкаў у тундры не было.
Пару дзён нашая брыгада працавала на белаярскай прыстанi докерамi. Поплеч з намi варочалi скрынкi з "777-м" i з няспелымi яблыкамi трое бiчоў - два грывастыя нямытыя i няголеныя хлопцы i дзяўчына з русай касой, якую - каб не пракураныя жоўтыя зубы i не прыцьмелыя вочы колеру мешкавiны - можна было б назваць "русской красавицей". Дзяўчына, праўда, скрынкi не цягала, а асядлаўшы адну з iх, бясконца курыла, запiваючы цыгарэтны дым дагестанскiмi "трыма сямёркамi". За ўвесь дзень яна адкрыла рот, здаецца, толькi раз - дзеля таго, каб, схапiўшы мяне за рукаво штармоўкi, прамовiць: "Запомни, мальчишечка: когда идешь к женщине, не забывай захватить плетку". Уражаны тым, што бiчоўка чытала Нiцшэ, я ледзьве не выпусцiў з рук скрынку з батарэяю бутэлек. Прыгажуня дапамагла мне справiцца з цяжарам, каралеўскiм рухам пераправiўшы са скрынкi да сваiх ног яшчэ адну пляшку, i зноў патанула ў фiласафiчным маўчаннi.
Увечары, калi на беразе Кецi мы замочвалi з бiчамi докерскi заробак - па 50 рэ на брата, стала вядома, што калегi вучылiся ў маскоўскiм авiяцыйным iнстытуце, два гады таму прыехалi сюды ў будатрад i, надыхаўшыся сiбiрскаю вольнiцай, назад у сталiцу не вярнулiся. "А пошла она в аэродинамическую задницу!" - з прафесiйнай вытанчанасцю выказалася няспраўджаная авiяканструктарка.
Напрыканцы балюшкi бiчы пачалi бесцырымонна-слiнява цалавацца - усе ўтраiх - i ўрэшце, прыхапiўшы па пляшцы "777-га", дружна залезлi пад перакулены баркас.
Ранiцой мы сталiся сведкамi iхняга сняданку. Пакуль хлопцы пахаджалi па беразе, робячы фiзiчныя практыкаваннi, жаўтазубка паслала на траве каля баркаса неверагодна брудную насоўку i падзялiла на тры кавалкi хлебную гарбушку. "Ох, мальчишечка, как бы я тебя вы... - невядома да каго з нас летуценна прамовiла яна i, соладка пацягнуўшыся, какетлiва дадала: - Но нельзя, дружок, нельзя, ребята заругают, ревнивые - ужас".
У Бл. Яры я паспеў пазнаёмiцца i з кучаравым Сашкам родам з-пад Жлабанска, як ён называў Жлобiн, дзе прамiнула ягонае дзетдомаўскае дзяцiнства.
Адно цыганiстае Сашкава брыво перасякаў безвалосы шнар - узнагарода за шкадобу да чацвераногiх сяброў.
Паводле няпiсанага статуту ў дзетдоме рэгулярна наладжвалiся гэтак званыя сабачнiкi. Чаму забава так менавалася, уцямiць цяжка, бо ў ёй бралi ўдзел не сабакi, а каты. Злоўленых у наваколлi катоў старэйшыя выхаванцы, адцягнуўшы на загрыўку ў братоў сваiх меншых шкуру, прыбiвалi цвiкамi да плота, а за дваццаць крокаў ужо чакалi складзеныя загадзя крушнi. Ратаваць жывыя прыцэлы не забаранялася, аднак каменны град не павiнен быў нi на хвiлю слабець.
У сiрочым прытулку бытавалi й iншыя традыцыi. Старэйшыя, напрыклад, вучылi малодшых лаяцца матам. Трохгадовых дзяўчынак абыдзень ставiлi на "зважай" i прымушалi па сто разоў голасна паўтараць: "я - б...", "я - б...", "я - б...". Наступнага тыдня дзеўчанятка гэткаю ж методаю доўжыла навуку: "я - п...", "я п...". Узбагацiўшы лексiчны запас вучняў, "педагогi" пераходзiлi да сiнтаксiсу. Дзецi, якiя ўжо ведалi грамату, акрамя вусных практыкаванняў, атрымлiвалi пiсьмовыя заданнi. Найбольшай вынаходлiвасцю ў гэтым вызначаўся нейкi Халiмон. Ён мог загадаць дзяўчу папрактыкавацца не на аркушыку, а ў класным сшытку i абавязкова здаць яго на праверку настаўнiцы. Адкупiцца дазвалялася толькi адным спосабам, пра якi не хочацца ўзгадваць. Асаблiвую асалоду дарылi "выхавацелям" хлопчыкi i дзяўчынкi, што траплялi ў дзетдом з добрых сем'яў, дзе прычынiлася якоесьцi няшчасце. Малых навучалi курыць, пiць вiно, рэзацца ў карты, б'ючы прайгралага па вушах лiнаркай або кормячы "вустрыцамi" - пасыпанымi зямлёю слiмакамi цi вусенямi.
Старшакласнiкi, успамiнаў, гледзячы на нас сумнымi антрацытавымi вачыма, Сашка, выбiралi сабе дзяўчатак, звычайна малодшых, i тыя ўвечары, калi сыходзiлi выхавацелькi, беглi ў спальню да сваiх уладароў i заставалiся там да ранiцы. Узiмку дзяўчо, што круцiлася ў ложку адно, пякуча зайздросцiла парачкам, бо заснуць у выстылым дартуары было амаль немагчыма - торф i дровы адмiнiстрацыя заганяла налева.
За што Сашка адзвiнеў два гады на зоне, даведацца мы не паспелi, бо непазначанаю на мапах вузкакалейкаю нашая брыгада ад'ехала на халтуру ў таежны пасёлак Ягаднае. (Генiк пасля чарговага шклабою прадбачлiва склаў з сябе паўнамоцтвы загадчыка гаспадаркi i яшчэ больш прадбачлiва, як засведчылi далейшыя падзеi, захапiў з сабою паляўнiчую стрэльбу.)
Першы, хто сустрэў нас на новым месцы, быў капiтан пасялковае спецкамендатуры. Ягоная прывiтальная прамова змусiла задуменна прысвiснуць нават такога бывальца, як колiшнi марак савецкага рыбалоўнага флоту, наведнiк дацкiх, талiнскiх i рыжскiх публiчных дамоў Мiша Гарэлiк на мянушку Бугор, якi даводзiўся братам байцу Лявону Гарэлiку, таму самаму, што друкаваў у "Мiлавiцы" свае опусы ў духу вельмi ранняга Джозэфа Конрада пад псеўданiмам Джон Галяк.
Усё жыхарства Ягаднага падзялялася на тры вялiкiя катэгорыi: супрацоўнiкi спецкамендатуры, былыя зэкi, што атабарылiся тут пасля "хiмii", i хiмiкi цяперашнiя. У пасёлку "хiмiчылi" тры сотнi мужчынаў i сотня прадстаўнiц лепшай паловы чалавецтва (гэтыя трапiлi сюды выключна з Ленiнграда i выключна за амаральныя паводзiны). На венерычныя хваробы ў пасёлку, калi верыць капiтану, не хварэлi хiба толькi бурундукi ды вавёркi. У лазню рэкамендавалася не хадзiць, каб не падчапiць заразы. У пясчаных кар'ерах рэкамендавалася не купацца, каб не зарэзалi i, згодна з мясцовай традыцыяй, не прысыпалi пясочкам. Перасоўвацца па пасёлку, асаблiва ўвечары, капiтан раiў групамi.
