У Рамана набеглi сьлёзы. Ён дакараў сябе, чаму ён адразу-ж не пайшоў да бацькi. Хоць пайсьцi азначала-б ужо не вярнуцца. А ён гэтага не хацеў. Няўжо так i абарваць раптам усё, i можа недарэчна. Цi-ж такiя ён вызначаў сабе шляхi? Перад iм адчыняўся сьвет, прывабны, з вялiкiмi магчымасьцямi, а цяпер ён замыкаўся, вузеў, i як-бы ня было цяпер у iм для Рамана месца. Пайсьцi? Кiнуць? Лёгка сказаць! Што мяне чакае там, у iншым сьвеце? Не патое ён кiнуў бацькоў i хутар, каб варочацца туды. Чым ён дапаможа бацьком? Яны-ж самi выганялi мяне ў сьвет шукаць шчасьця, каб хоць я не прапаў, калi ўжо яны прападаюць. Гэта-ж яны самi казалi зрачыся нават роду свайго Корзюкава, каб нiхто ня ведаў, хто я й адкуль, каб хоць для мяне не зачынялiся дзьверы. Ды я не магу зрачыся. Мяне ўсюды ведаюць, як Рамана Корзюка, сына кулака. Кулак? Я ведаю - гэта ня ганьба. На мяне глядзяць зайздроснымi вачыма якраз таму, што я кулак. Мяне выгналi з тэхнiкуму, але я застаўся там у душах, як кулак непакорны, непадкупны, дужы, адчынены й наважны. Мяне пасадзяць у турму? Мне не дадуць скончыць навукi ў iнстытуце? Я скончу яе ў турме, але не паддамся й не саступлю. Вось толькi сапраўды - бацькi! Няўжо яны й мяне зацiснуць у свой вузел? Што сталася з бацькам? Я не пазнаю яго - гэта не ў натуры Корзюкаў хавацца i ўцякаць. А тым болей забойства. Што гэта такое?
Гаспадыня пастукалася прыбраць, запыталася, чаму ён ня йдзе на заняткi. Раман адказаў, што ў iх няма сёньня першай лекцыi i што ён зьбiраецца на трэйцюю. Пасьпешна выпiў гарбату i, узяўшы партфэль, пакiнуў кватэру.
Калi Раман увайшоў у будынак Галоўнага корпусу Ўнiвэрсытэцкага гарадка, студэнты ягонага курсу ўжо клумiлiся перад дзьвярыма аўдыторыi 312, чакаючы, калi пачнуцца экзамены. Раман апранутым мiнуў распранальню, сьпяшаючыся да сваiх сяброў.
- Здымеце галёшы й пальто, - закрычэлi на яго з распранальнi.
Корзюк толькi азiрнуўся i падаўся далей.
- Вярнецеся, нельга ў галёшах!
Раман размахваў партфэлем, ня бяручы ўвагi на крыкi й просьбу.
- Вам хочацца да дырэктара, цi каб мы выклiкалi мiлiцыю? - дагнала Рамана жанчына з распранальнi й спынiла яго за рукаў.
- Толькi бяз рук!
- А ты чаго прэшся - тры пуды гразi на нагах. Красьцi хадзiў, цi што? Называецца, культурны чалавек, студэнт! Нечага з вамi валаводзiцца! Да дырэктара, або ськiнуць галёшы!
- Не магу - пальцы голыя, дык таму i галёшы.
- Пакажы, тады паверу.
Корзюк ськiнуў з нагi галёшу й паказаў на падзёрты чаравiк. Жанчына з распранальнi пагардлiва зiрнула на нагу i дэманстрацыйна пакiнула Рамана.
Студэнты зьбеглiся на iнцыдэнт i прысукалi да Корзюка.
- Да чаго ты дажыў - жанчыны пачынаюць распранаць!
- Гэта-ж нахабства. Дзiўна, як ты ёй паддаўся?
- Што ты хочаш ад яго - яго ўчора згрэбла Валя Камоцкая i павязла дахаты.
Раман, нiчога не адказваючы i ня спыняючыся, хутка йшоў па карыдоры, хмуры i ўцьвелены. Побач яго i ззаду, як вучнi, драбязою беглi студэнты, не ўпраўляючыся за iм. Вышэйшы за iх на галаву, Раман зупынiўся толькi каля самых дзьвярэй аўдыторыi 312.
З другога боку, супроцьлежнага таму, адкуль узяўся Корзюк, наблiжаўся выцягнуты, як струна, вышэйшы яшчэ за Корзюка, стары, ў пэнснэ, прафэсар, выкладчык дыялектычнага матэрыялiзму. Але прафэсар, як-бы нiкога не пазнаючы з сваiх студэнтаў, гледзячы некуды праз iхныя галовы, наткнуўся толькi вачыма на Корзюка i папытаўся:
- Гэта аўдыторыя 312?
- Вы не памылiлiся, - адказаў Раман.
- Заходзьце вы першы i яшчэ адзiн! Упушчаць i, зразумела, выпушчаць буду толькi па двох, - засьмяяўся прафэсар i ўпяршыню глянуў унiз, на студэнтаў.
Раман увайшоў у аўдыторыю. Толькi цяпер яму прыйшло ўдум, што Валi няма на карыдоры, што яна ня прыйшла на экзамены i, напэўна, ня прыйдзе - пазьнiцца яна ня любiць. Раман занепакоiўся. Калi-б яна была там, за дзьвярыма, чакала свае чаргi, у ягонай душы ўсё-б было ў парадку, нiчога-б, здавалася, ня трывожыла-б яго i ўсё было-б паранейшаму - гэты дзень, як i ўсе днi, не зачапляў-бы яго, не адкладаўся-б гэтак балюча i шчымлiва i, галоўнае, ён не адчуваў-бы сябе вiнаватым перад ёй, калi-б яна была цяпер тут. А так - яе няма, i можа яна пакрыўджаная чым-небудь, злуецца на яго, знарок ня прыйшла, каб памсьцiцца яму хоць гэткiм спосабам. I гэтак заўсёды - калi яе няма, яму хочацца яе, калi яна ёсьць - ён кпiць i глумiцца з яе. Ён заўсёды дакарае сябе за гэта, ды нiчога ня выходзiць - ня можа сябе перарабiць. Ад таго ён можа сам для сябе стварыў гэтулькi пакутаў. Ня любiў сябе Корзюк за свой характар, хоць i ведаў - ён застанецца такiм, як ёсьць, супярэчлiвым i зьменным. Пра тое-ж, што яго сёньня чакае на квартэры, Раман стараўся ня думаць.
Прафэсар у пэнснэ, седзячы, корпаўся ў сваiм партфэлi i, як-бы нiчога не знайшоўшы ў iм, хутка замкнуў яго, падпёршы над сталом свой худы падбародавiч абедзьвюма даланямi. Утрымваючы гэткiм спосабам сваю галаву на лакцёх, ён уставiўся вачыма ў столь i, выяўна задаволены сваiм тонам, сфармуляваў Раману Корзюку тэму "Законамернасьць i выпадковасьць у гiстарычным працэсе".
Да Рамана, як праз сон, ледзьве дайшла гэтая тэма, i ён яшчэ не хацеў думаць над ёй. Ён таксама, як i прафэсар, некуды бяздумна глядзеў i схамянуўся толькi тады, калi прачытаў на дошцы, што стаяла насупраць яго, напiсанае крэйдай вялiкiмi лiтарамi "Раман Камоцкi". Ах, якi дасьцiпны жарт! Дарослыя, а - як дзецi. Але падумаў - нядрэнна гучыць: Раман Камоцкi. Але - не! Камоцкая гэта толькi яна, Камоцкая. У гэтым прозьвiшчы яна ўся: прывабная, далiкатная i адначасна вульгарная. Але якраз вульгарнае ў яе выходзiць далiкатным. Яно якраз i прыцягвае да яе. Пайду, папытаюся ў ейных сябровак, дзе яна i што з ёю?
- Выбачайце, прафэсар, я блага сябе адчуваю, мне трэба выйсьцi... на хвiлiначку.
Корзюк узьняўся з-за стала, i крэсла, на якiм ён сядзеў, з грукатам павалiлася на падлогу.
- Часiначку! Але вы разумееце, што такое заканамернасьць i выпадковасьць? Вы скажэце мне толькi... - не адпушчаў прафэсар Рамана.
- Разумею. Разумею, прафэсар. Даруйце - я спадзяваўся прыйсьцi да вас на экзамен з сваёй сяброўкай, а яна ня прыйшла. Што тут - выпадковасьць цi заканамернасьць?
- Дасьцiпна! Надзвычайна! Вы разьбiраецеся ў тэме. Цешуся вашай правiльнай пастаноўкай пытаньня. Залiковая кнiжка?
Раман падаў кнiжку i выляцеў з аўдыторыi, як ня з гэтага сьвету, разглядаючыся па бакох i шукаючы Валiных кампанак.
- Ну, як - здаў? Што табе паставiў? Якiя ў цябе былi пытаньнi?
- Што паставiў? Асла!
- Вар'ята кавалак, - адказаў той, хто пытаўся.
Корзюк змоўк, як-бы асекся, стоячы на сярэдзiне калiдору. Адна з Валiных сябровак, калi ён зiрнуў на яе, схавала ад яго свае вочы, гледзячы ў канспэкт i падыходзячы блiжэй да дзьвярэй аўдыторыi. Гэта азначала, што яна ня хоча гаварыць. Раману толькi не зразумела было - цi таму, каб ён не турбаваў яе перад самымi экзаменамi, цi проста, каб не сказаць, дзе Валя. Як-бы там нi было, Корзюк адчуў сябе абражаным, чужым сярод сваiх, i ад гэтага яму было яшчэ больш не па сабе. Яму здалося - усе ведаюць пра яго больш, чымся ён сам пра сябе, але ня хочуць яму нiчога сказаць, нешта хаваюць ад яго. Больш ён i ня думаў пытацца пра Валю, яна ня была ўжо яму гэтак патрэбная, як колькi часiнаў перад тым. Яму нiхто не патрэбен быў цяпер. Нiхто ня цiкавiцца iм, навошта i яму тады хто-небудзь? Вунь усе стаяць пад дзьвярыма, як перад царскiмi варотамi, кожны дрыжыць за сваё асабiстае, i сапраўды, цi можа каго цiкавiць нейкi Корзюк? Вядома, не! Якiя адны з iх будуць шчасьлiвыя, калi здадуць экзамен, а другiя - якiя нешчасьлiвыя, калi не здадуць. А ён ня ўмее нi радвацца, нi гараваць. Ён i той экзамен здаў нейкiм нязвычайным спосабам, не такiм, як усе.
Ня прыстаўшы да нiкога i ня ведаючы, што яму рабiць далей, Корзюк памалу, уцягнуўшы галаву, як ад дажджу, у каўнер палiта, пайшоў да выхаду. Iдучы гэтак, ён наткнуўся на Сьцяпана Мялешку, камсорга свайго курсу.
- Корзюк, вас хоча бачыць цяпер-жа дырэктар, - намагаўся як найлагадней паведамiць Мялешка.
- Дзякую, Сьцяпан, я неяк ужо й сам туды хiлiўся. Каб ты й не сказаў, я зайшоў-бы да яго й сам. А ты што - ад яго?
- Ты не канечне мусiш ведаць усё.
Корзюку зноў давялося йсьцi паўз распранальню. Тая самая жанчына, што гэтак старанна яго распранала, зiрнула на яго блiскучымi вачыма i падмiргнула другой, прыймаючы палiто з рук студэнткi. Раман нiяк не рэагаваў на гэта i толькi хутчэй пайшоў па вытаптанай дарожцы.
У канцылярыi дырэктара перш сустрэла Рамана сакратарка. Яна пастукалася да дырэктара, крышку адчынiла дзьверы ягонага пакою i, не ўваходзячы, уткнула туды, як праз шчылiну, сваю галаву, ня зусiм эфэктна паказаўшыся ззаду Раману.
- Заходзьце! - павярнулася яна, села за свой стол, за якiм яна сядзела перад гэтым.
Дырэктар ня ўзьняў вачэй ад папераў i тады, калi Раман стаяў ужо перад ягоным сталом.
- Вы, здаецца, хацелi мяне бачыць? - заявiў аб сабе Корзюк.
- Так, так. Добры дзень! Сядайце! Як справы? Вы жывяцё на водшыбе i вас ня ўсюды можна бачыць. Вам ня хочацца перабрацца ў iнтэрнат? Да нас?
Дырэктар стродка зiрнуў у вочы Рамана Корзюка.
- Я й так разам з вамi, таварыш дырэктар.
