Валока заварушыўся: трэба ж было нешта рабiць, як вылазiць. I прыпёрла ж яшчэ гэтага немца! Але ён быў пабiты i, здаецца, дбаў толькi пра свой боль. Мабыць, таму галоўны Валокаў клопат, як вылезцi, на нейкi час прыцiшыў у iм страх перад немцам. "Хай спрабуе", - падумаў баец, маючы на ўвазе нечаканы напад. Ён трымаў у руках аўтамат, адчуваў у сабе сiлу i спадзяваўся на яе. Да таго ж Валока бачыў побач не якога там загадкава драпежнага фашыста, а пажылога ўжо, пабiтага i ўезджанага вайной чалавека. Хоць немец i маўчаў, аднак няцяжка было меркаваць, што ён адчуваў цяпер, i толькi яго салдацкая форма не давала Валоку забыцца, што гэта вораг. Засцярожлiва пазiраючы спадылба, баец уздзеў на плячо аўтамат i, спатыкаючыся, палез па друзу пад паўразбураную, паламаную столь.
Трэба было шукаць нейкае выйсце.
3
Шчылiны на зломах у бетоне былi дзе-нiдзе шырокiя, у iх можна прасунуць пальцы, але ўхапiцца не было як. Задраўшы ў падстолле твар, Валока як-колечы спрабаваў расхiстаць абломак, ля якога цадзiўся промень, штурхнуў яго ўгору i пацягнуў на сябе. З шчылiны пасыпаўся пясок i жарства, баец адхiнуў убок твар i яшчэ больш напяўся, каб як-небудзь разварушыць плiту.
Увесь час ён не забываўся пра немца ўнiзе i, ледзьве скасiўшы вочы, адчуваў i бачыў кожны яго рух на прыступках. Немец спачатку цiкаўна глядзеў на марныя байцовы спробы, затым не дужа ўпэўнена ўстаў. Валока адразу кiнуў плiту i ўзяўся за аўтамат. Але вораг у другi раз амаль добразычлiва ўсмiхнуўся i трахнуў на рамянi кабуру.
- Найн, найн, - заспакоена прагаварыў ён, махнуўшы прытым рукой. Здаецца, кабура ў яго сапраўды была пустая. Валока з недаверам, аднак, апусцiў аўтамат i вылаяўся ў душы. У яго зноў заварушылася непадуладная яму насцярожанасць да гэтага чалавека-ворага. А немец тым часам, узмахваючы рукамi i кульгаючы, узлез на кучу, задраў голаў, агледзеў шчылiны i ў адным месцы прасунуў у злом пальцы.
Дзве пары рук уперлiся ў адзiн кавалак бетону.
Дзiўна гэта было Валоку! Каб хто расказаў - не паверыў бы, але цяпер неяк усё выходзiла само сабой, i баец, здаецца, нi ў чым не мог папракнуць сябе. Толькi якую гадзiну назад, не бачачы i нiколi не ведаючы адзiн аднаго, яны душылiся, бiлiся ў гэтым склепе, поўныя злосцi i лютае прагi знiшчэння, а зараз, нiбы нiчога мiж iмi i не здарылася, суладна рвалi са столi кавалак бетону, каб выкараскацца з агульнай бяды.
Плiта краталася - трошкi ўгору, трошкi ўнiз, жарства са шчылiн усе сыпалася, i Валоку здавалася, што можна расхiстаць i выдраць яе. Час ад часу крадком ён пазiраў на немца, якi, выцягшы з шырокiх рукавоў валасатыя, загарэлыя рукi, стараўся трапляць у лад з яго намаганнямi. Загарэлы шчацiнiсты твар немца з добра развiтай нiжняй скiвiцай крывiўся ад пяску i натугi, а таксама, напэўна, ад слабасцi; на пераноссi густа высыпалi дробныя кропелькi поту. Зрэдку ён выцiраў iх рукавом, размазваючы па замурзаных шчоках. Бiнт на галаве, зашмальцаваны ад поту каўнер i плячо з адарваным пагонам неўзабаве густа абсыпаў пыл. Валока чуў блiзкае няроўнае немцава дыханне, тупанне яго ботаў побач са сваiмi, i ад гэтае блiзкасцi цi ад суладнасцi агульных намаганняў тое варожае, што ўвесь час жыло ў iм да гэтага немца, начало меншаць, раставаць i прападаць. Невыразна яшчэ адчуваючы ў сабе тую змену, Валока бянтэжыўся i чагосьцi не мог зразумець у сабе.
Так яны варушылi тую зломiну хвiлiн дзесяць, але яна ўсё ж не паддавалася. Немец зморана дыхаў, ды i Валока прымлеў i нарэшце апусцiў рукi. Запылены тонкi праменьчык струнка ўпёрся ў запарушаны пяском немцаў бот.
- Халера, - сказаў баец, з прыкрасцю паглядзеўшы ў столь. - Сiлы мала.
- Я, я, - зараз жа цiха адгукнуўся немец. Ён таксама з клопатам агледзеў столь i зусiм нечакана, з марудлiвым няўмелым намаганнем, вымавiў: - Малё сiлы.
Валока варухнуў запарушанымi пяском бровамi, здзiўлена паглядзеў на немца - разумее, чмур!
- Што, фарштэй па-руску?
- Малё, малё, - сказаў немец i ўсмiхнуўся. - Вiтэбск руска фрау... гражданка малё-малё ўчыль.
- Глядзi ты! Ось дык фокус!
Баец злез з цаглянае кучы, стомлена апусцiўся на канец пагнутай бэлькi i палез у кiшэню - як заўжды ў цяжкiм клопатным стане захацелася закурыць, "праяснiць мазгi". Аўтамат ён прыткнуў мiж калень. Немец, нiбы чакаючы гэтай перадышкi, таксама з гатоўнасцю сеў, дзе стаяў, - пад самым промнем на цэгле. Параненую нагу беражна выцягнуў перад сабой.
- Фокус, фокус... Не знай, што то ест, - казаў ён, крывячы твар ад болю.
- Ге! - упершыню ўсмiхнуўся i Валока. - Гэта, брат, не адразу i зразумееш...
Заскарузлымi пальцамi баец развязаў вышыты пеўнямi кiсет, дастаў складзены кавалак газеты, насыпаў i разраўняў махорку. Пасля крутнуў разы два матузком-завязкаю, але спынiўся, спадылба зiрнуў на немца, трохi разважыў i махнуў кiсетам.
- Лавi!
Немец зноў, вiдаць, не зразумеў сэнсу слова, трошкi спазнiўся лапнуць далонямi, але ўсё ж ля самых ботаў кiсет злавiў.
- О, рус махорка! - сказаў ён i па чарзе адной i другой наздрою панюхаў кiсет. Пасля няўмела разматаў тугую завязку i неяк вельмi няспрытна згарнуў цыгарку.
Так яны закурылi, прыпалiўшы кожны паасобку - Валока ад запалкi, якая знайшлася ў яго патрушчаным карабку, немец - ад запальнiцы, адмыслова змайстраванай накшталт маленькага блiшчастага пiсталецiка. Насалодзiўшы грудзi першай зацяжкай, Валока неяк уважлiва, упершыню з добразычлiвай зацiкаўленасцю, агледзеў немца.
- Дык што ж рабiць будзем? Як выбiрацца?
- Я, я, - пагадзiўся немец. - Iдзi. Нада iдзi. Туды, навэрх, - паказаў ён пальцам у праламаную, але такую яшчэ моцную столь.
- Навэрх, - грубавата перадражнiў Валока. - Вядома, наверх. Не ўнiз жа. Але як вылезеш?
Невядома, што немец зразумеў з гэтае фразы, але ўраз заклапочана абвёў позiркам сцены, цёмны закутак за прыступкамi, задраўшы шырокiя пашчэнкi, агледзеў столь.
- Арбайт нада, - кiўнуў ён галавой у самы змрочны куток, завалены цагляным друзам. - Арбайт... Мнёга арбайт.
- Арбайт, канечне... А ты хто? Рабочы цi гэта... хлебароб? - запытаў Валока.
Немец, наморшчыўшы лоб, угледзеўся ў яго.
- Я, я! - зразумеўшы пытанне, радасна адгукнуўся ён. - Арбайт! Как ета па-руску... тышлер.
Не прыпомнiўшы патрэбнага рускага слова, ён дзвюма рукамi зрабiў такi рух, нiбы габляваў дошку, i Валока здзiвiўшыся, зразумеў:
- Столяр?
- Я, я, - пацвердзiў немец.
- От дык фокус! I я ж столяр. Я - столяр! - тыкаючы сябе пальцам у грудзi, гучней крыкнуў Валока, нiбы гучнейшае немец мог лепш зразумець. I ўсё ж, вiдаць, ён зразумеў, коратка ўсмiхнуўся праз дым i ашчадна дацмыгаў махорку.
- Iх хаўз, дом арбайт. Мнёга, мнёга хаўз, - казаў ён, рукамi робячы ў паветры такi рух, нiбы абмацваў двухскатны дах.
- I я гэта... хаўзы будаваў, - сказаў Валока i, паказваючы, паклаў далонь на далонь. - Зрубы рубiў. Рускi вугал. I нямецкi рубiлi. Ведаю гэта.
- Гут, гут, - задаволена кiваў галавой немец.
- Усё ведаю. Гэта яшчэ рыгель, рэйсмус, - вашыя ж назвы.
- Я, я. Рыгель! Рэйсмус, - як рэха, паўтарыў немец знаёмыя словы. Пасля ён пасур'ёзнеў i, счакаўшы, пакуль баец дакурыць цыгарку, устаў.
- Нада iдзi! - зноў падняўшы палец угору, сказаў немец. Валока таксама ўстаў, узяў у рукi аўтамат, недаўменна паглядзеў на яго, не ведаючы, куды прыбраць гэтую рэч, i пасля надзеў цераз галаву за спiну. Так ён заўсёды будзе пры iм i не дужа перашкодзiць у працы.
Немец узлез па цэгле ў самую гару, скурчыўся там у змроку i пачаў кiдаць унiз цагляныя зломкi. Ва ўсёй яго цяперашняй паставе i аблiччы баец не бачыў нiчога варожага, нiчога недаверлiва хiтраватага, немец быў просты, рухавы i нават, адчувалася па нечым, - чулы i шчыры чалавек. Валока падлез да яго ў змрок i, зусiм зацяўшы ў сабе падазронасць, спытаў:
- Як цябе зваць?
Немец спынiў працу, праз пыл павярнуў да яго твар -ён не разумеў пытання.
- Завуць як? - гучней, бы глухога, запытаў Валока. - Мяне - Iван, а цябе? Ганс? Фрыц?
- Фрыц! Я, я! Фрыц Хагеман, - нiбы ўзрадаваўшыся сваей здагадлiвасцi, ахвотна абвясцiў немец i засмяяўся. - Iх - Фрыц, ду - Iван. Гут! - I ён зноў засмяяўся, у дробныя зморшчынкi сабраўшы свой немалады ўжо твар.
- Гут-то гут, - разважна, але паддаючыся яго лёгкасцi, сказаў Валока. Толькi не дужа. Вось вылезем, а тады што?
Але на немца гэты Валокаў клопат не зрабiў уражання. Ён па-ранейшаму рупна выдзiраў з груды наваленыя сюды кавалкi нейкае разбуранай сцяны i кiдаў iх унiз. Баец прымасцiўся побач i, нязручна сагнуўшыся ў цеснаце, пачаў рабiць тое ж.
4
Невядома, колькi мiнула часу. Яны ўжо багата перакiдалi ўнiз друзу, пад столлю можна было стаць - там, у змроку i пыле, сапраўды была праломiна некуды ўгору i ўбок, толькi яе моцна завалiла. Праменьчык са шчылiны знiк, цяпер адтуль нясмела клалася ў пыл толькi маленькая плямка знадворнага святла, i ў сутарэннi панаваў густы, ледзь-ледзь прышарэлы змрок. Як-колечы прызвычаеныя да яго, дзве пары вачэй трохi бачылi паблiзу, i людзi працавалi. Абодва яны наскрозь прапылiлiся, немец раз-пораз чыхаў, а Валока цяжка, дыхавiчна кашляў. Тое, што яны ўсё ж намацалi выхад, крыху абнадзейвала байца, цяпер ён ужо не думаў, што прападзе па-дурному. Затое новы, куды большы i складанейшы клопат усе настойлiвей пачаў агартаць яго.
