- Вы бачылi? - зь ненатуральнай радасьцю закрычаў побач Блатняк. - Нас кормяць!..
I не пасьпеў яшчэ паручнiк штосьцi падумаць, як Блатняк, спрытна шмыгануўся пад яго нагамi, ухапiў ад парога вядзерца i пачаў уладкоўваць яго сярод камэры. З таго боку да яго ўжо сунуўся змардаваны Эсэр, запаволена, бы нерашуча, мясьцiўся стары вучыцель. За iмi падняўся з свайго месца i Маўчун. Нiбы апляваны, паручнiк няўцямна стаяў пры дзьвярах. Здаецца, увесь яго выпакутаваны плян вылятаў насмарку, увагай гэтых людзей бяз рэшты завалодала ежа.
- А як жа - бяз лыжак? - запытаўся Эсэр.
- А ручкамi, ручкамi, пан сацыялiст. Во так! - па-блазенску выпiнаўся Блатняк, тут жа зачэрпаўшы жменяй ня дужа густую кашу, пачаў вылiзваць яе з далонi. За iм болей рашуча папнулiся да вядзерца i Стары з Эсэрам.
- Ну, а вы што? Ахвiцэр! Запрашаць трэба?
Стоячы на каленях, каля вядра, Блатняк на момант павярнуўся да паручнiка, але той не скрануўся зь месца. Неяк ураз аслабелы, нiбы пасьля цяжкай працы, паручнiк цiха апусьцiўся ў сваiм кутку на шынэлак. Ён быў ашаломлены i спустошаны дарэшты. Варта было пакутаваць, перажываць, спадзявацца на Бога, аддаючы яму права распарадзiцца сваiм лёсам. Аказалася, тым лёсам з большым посьпехам распарадзiўся прышчавы Блатняк. Цi гэтае праклятае паўвядра пярлоўкi.
Маўклiва i хутка яны ўтрох апаражнiлi вядзерца i з асалодаю сытых адвалiлiся да сьцяны. Падобна, пад'елi i паспакайнелi. Прынамсi, ранейшая трывога i напружаньне дарэшты пазьнiкалi зь iхных галасоў i твараў, саступаючы месца санлiвай цiхманасьцi. Яны задаволiлiся. Паручнiку вельмi карцела вылаяцца ад злосьцi, i ён ледзьве стрымлiваўся, трошкi цешачы сябе думкай, што, можа, яшчэ ня ўсё страчана. Мабыць жа, яшчэ прыйдуць па тое вядро i расчыняць дзьверы. Ды тое, што ён неўзабаве ўчуў, прымусiла яго зьнерухомець у зьдзiўленьнi. Зьвяртаючыся да Блатняка, Эсэр сказаў:
- Ну, а ты палохаў: Гунькiн роў, Гунькiн роў. Аднак жа накармiлi!
- Знача, перадумалi, - сыта пярэчыў Блатняк, выцягнуўшы ў доле ногi. Мабыць, яшчэ пачакаюць страляць.
- А можа, яны й ня думалi нас страляць. Бальшавiкi ж таксама розныя. Па тваёй жа тэорыi?
- Ну, а ты, вучыцель, што думаеш? - Блатняк павярнуў прышчавы твар да сьвятла з акенца. Сюды-туды паводзячы лысаю галавой, стары вучыцель зручней уладкоўваўся на падлозе i маўчаў.
- А я вам скажу, - раздумна зашамкаў Эсэр. - Ну i дурнi ж мы былi ўначы: што ўдумалi. Тут хiба ўцячэш?
- Хрэна ў iх уцячэш, - пагадзiўся Блатняк. - А так...
- А так, можа, i абыдзецца, - падхапiў Эсэр. - Калi разабрацца, дык мяне i праўда нiзашто ўзялi. Гэта мой кораш тую купчыху экспрапрыяваў, ды ня я. Але нязручна было выдаваць.
- А мяне, пэўна, кораш прадаў, во скацiна! Але як дакажаш, што я чэсны пралетар? Ну, што спэкулянт трохi, дык за гэта страляць?
Запытальным позiркам Блатняк абвёў арыштантаў у камэры, чакаючы падтрымкi, ды арыштанты маўчалi. Толькi спакваля азваўся Стары:
- Цябе, можа, i не застрэляць. Але ж тут афiцэр...
- Ну, i што?
- А тое, што яго падманулi.
- А хто, хто яго падмануў? - загарачыўся Блатняк. - Мы самi падманулiся. Ну, ня кормяць, думалi - шлёпнуць. Аж, пэўна, не. Дык што ж нам цяпер напралом? На злом галавы дзеля ахвiцэра? Не, тут кожны - сам за сябе.
- Рызыка павiнна быць апраўданай, - глыбакадумна прашамкаў Эсэр.
Унутры ў паручнiка штосьцi пакутна напялася i разам аслабла, нешта ён ужо пачаў разумець. Ён слухаў iх моўчкi, адчуваючы, як ягоная разгубленасьць ператвараецца ў маўклiвы нутраны гнеў. Ужо такога павароту ў iхным настроi ён не чакаў. Цi гэта ён прапанаваў iм тую рызыку? Цi ён угаворваў iх уцякаць? Ён толькi пагадзiўся, уступаючы iхнай волi, падмануўшыся на iхны давер. Яму тое ня танна далося, але ён перамог сябе, бо лiчыў, што абавязаны. А яны наелiся i, нiбы ракi, папаўзьлi назад. Але ён ня рак, ён гэтак хутка мяняць накiрунак ня мог. Ён меў свае прынцыпы ў жыцьцi, якiя сёньня былi гэтак нахабна спляжаныя.
У камэры раптам настала пакутная напружаная цiшыня, у якой важка i нават злавесна раздалося з-пад вакна:
- Скаты!
- Што? - падняўся i сеў на доле Блатняк. - Хто скаты?
- Вы! - кiнуў забойца Маўчун.
- Вы чулi? Чаму гэта мы скаты?
- Трэба сьпярша падумаць, чым гаварыць, - пакрыўджана прашамкаў Эсэр.
Але Маўчун толькi аднойчы няспрытна варухнуўся ў шэрым сьвятле з вакна сваёй крутаплечай паставай i зноў схаваўся ў ценю - павярнуўся на другi бок.
- За ахвiцэра, цi што, заступаесься? - прыдзiраўся да яго Блатняк. - Дык ахвiцэр не крыўдуе. Праўда, ахвiцэр?
Паручнiк ва ўпор, не маргнуўшы, паўзiраўся ў ягоны нахабны твар, i той, мабыць, нешта адчуў.
- Ахвiцэр ня згодны! - аб'явiў Блатняк. - Ён заадно з бандытам. Во дзьве контры!
- Мала, што скаты! Дык яшчэ й падлюгi, - з раптоўнай рашучасьцю сказаў паручнiк, адчуўшы, як нешта назаўжды адразае ў сваiм жыцьцi. Паправiць цi перайначыцць што ўжо ня будзе магчымасьцi, i ён пайшоў напралом.
- Ну во, я ж казаў! I гэты таксама - контра! А тыя сумняваюцца - гэтыя дурнi з ЧК.
- Iдзi, закладзi! - сказаў паручнiк.
- Iсьцi нягожа, - зашмакаў Эсэр. - Але калi запытаюць, што ж... пакрываць ня трэба. Клясавы вораг! - пырскаючы сьлiнкамi, крыклiва скончыў Эсэр. Перад iм спалохана ўскочыў на каленi Стары.
- Цiха, ды цiха вы! Учуюць жа... Яны ж усiх нас...
Але ягоныя ўгаворы яшчэ болей злавалi разьюшанага Блатняка, якi, ужо не стрымлiваючыся, крычаў:
- Што цiха! Гэта ён хай цiха! Ён змоўшчык! А той бандыт! Яны ворагi! Яны сабралiся канвой душыць...
- Змоўкнiце! Што ж вы робiце? Адумайцеся, - роспачна ўпрошваў Стары. Ды марна.
- А, i ты? I ты тожа за iх! I ты контра, за Бога, процiў рэвалюцыi...
I тады з-пад змрочнай сьцяны насупраць неяк марудна, бы перасiльваючы сябе, падняўся Маўчун, босымi нагамi перажыргнуў выцягнутыя ў доле боты Эсэра. Ён яўна кiраваў кудысь-марудна, але з адчайнай рашучасьцю на чорным, аброслым шырокай барадой твары. I Блатняк, учуўшы нядобрае, вiсклiва закрычаў ля парога:
- Не падхадзi! Не падхадзi... Не падхадзi...
I задыхнуўся, захроп, як Маўчун вялiзнаю рукой ушчаперыў яго за грудкi, згроб, пераламаў пасярэдзiне i павалiў пад сябе. Слабасiльны Эсэр засьцярожлiва адхiснуўся, стары вучыцель напружыўся ў нерашучасьцi, i паручнiк адчуў, што зараз здарыцца кепскае.
- Стой! - загадаў ён строга, як прывык загадваць салдатам. - Стой! Адставiць...
- Прыкончу, скацiна...
- Ня трэба. Адпусьцi!
Iх крыкi i валтузьню ў камэры, мабыць, пачулi з калiдора, там бразнуў замок, i рэзка расчынiлiся дзьверы.
- В чом дзела? Што такое?
У дзьвярох стаялi двое чэкiстаў, яны не пераступалi парог, але, мабыць, i без таго ўсё зразумелi.
- Устаць! Всем устаць!
Першы хуценька ўскочыў Эсэр, за iм з натугай падняўся Стары, падумаўшы, устаў паручнiк. Маўчун у доле зь яўнай неахвотай выпусьцiў з рук Блатняка i таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногi. Блатняк застаўся ляжаць, змусiўшы астатнiх падумаць, што канае. Але раптам ён залямантаваў, перабiраючы нагамi ў стаптаных, з глiнай на сподзе, гамашах:
- Ратуйце мяне ад яго, ратуйце! Ён бандыт, ён хацеў мяне задушыць. Каб я iх ня выдаў... Во бандыта i таго, ахвiцэра...
Гэта было жахлiва, але паручнiк ня вымавiў i слова. Ды i што тут можна было сказаць, чым запярэчыць? Ён толькi адчуў злосны дакор сабе - каму ён даверыўся? Тады было цёмна, ён нiкога ня бачыў. Але ж чуў! I цi ён ня ведаў гэтых i да iх падобных людзей - з войска, з вайны, хоць бы зь пяхотнай роты, якой камандаваў. I гэта - за паўвядра пярлоўкi.
- Так, выхадзi! - коратка загадаў пярэднi чэкiст, плячысты чалавек у пакамечаным скураным картузе. З-за ягонай сьпiны выглядвалi двое, i паручнiк зразумеў, што трэба iсьцi.
Забыўшыся на свой шынэлак у куце, ён выйшаў у калiдор i спынiўся. Ззаду, мядзьведзявата ступаючы босымi нагамi, няўклюдна вылазiў з камэры забойца Маўчун, i ў паручнiка мiльганула думка: "Трэба аддаць боты". Але ў той жа час яго штурханулi па калiдоры, i ён нетаропка пайшоў наперадзе чэкiстаў. Ззаду, з камэры, чуўся роспачны голас старога вучыцеля:
- Людзi, што ж гэта робiце, людзi!..
Стары i яшчэ нешта голасна гаманiў там, але паручнiк ужо ня слухаў. Ён зь нясьцерпнаю горыччу думаў: трэба ж так памылiцца ў жыцьцi! Вядома, ня першы раз. Ды, мабыць, апошнi. Толькi гэта i суцяшала яго перад непазьбежным канцом.
НАРОДНЫЯ МСЬЦIЎЦЫ
З поля да вёскi можна было iсьцi па сьцежцы, уздоўж прасьцягу кукурузы, каб затым на аселiцы завярнуць да хаты. Але той шлях цяпер здаўся задоўгiм, i Iван па мянушцы Снайпер рашуча павярнуў на палетак. Тым болей, што кукуруза тут выдалася дохлая, да калена даўгалыгаму Iвану, як, зрэшты, i ўсюды ў iхным калгасе. Апроч хiба шнурка пад борам, уздоўж бальшака ў раён. Але пра той шнурок дужа дбалi i страшыня i брыгадзiры, - то быў шнур напаказ для начальства, якое зь вясны сноўдала па раёне з найбольшым цяперашнiм клопатам пра кукурузу. Нi пра жыта, нi пра ярыну, нi пра бульбу так ня дбалi, як пра гэтую кукурузу, якая, аднак, упарта не хацела радзiць на тутэйшых клятых падзолах.
Пра кукурузу дбалi, але скацiну кармiлi ўсё ж сенам, хоць назапасiць яго на зiму было няпроста. Найперш не было дзе, усё паўзворвалi на пасевы, засталiся хiба што балацявiны ды хмызьнякi. Зранку Снайпер-Iван касiў сваю пайку ў кустах мiж пнёў i алешнiку, ды мiж пнёў ня шмат што накосiш, хiба на пару-другую рэзгiнаў, i ўсё. Адно што - намахаесься касой да болю ў плячах. А тут, як на лiха, скончылася курава, i Снайпер-Iван ледзьве датрываў да вечара. Як сонца пахiлiлася да лесу, плюнуў на тую нехуцавую пайку i з касой на плячы рушыў дадому. Памятаў, недзе ў кухвайцы павiнны застацца распачаты пачак ягонай "Прымы".
