33
Дзяжурны па карыдору пачаў заўважаць, што зьняволены трэйцi дзень ня есьць свае пайкi хлеба. Прыймае, але ня есьць. Адчынiўшы дзьверы ў камэру, дзяжурны пытаецца:
- Сват! (Гэтак ён заўсёды зьвяртаўся да зьняволенага.) Чаму ты складаеш свае пайкi хлеба на стол, а не сюды (ён паказаў на свой жывот)?
Зьняволены ня ведаў што адказаць i толькi зьбянтэжана ўхмыляўся. Дзяжурны не пакiдаў свайго:
- Цi не таму, што ня прыносяць больш смачнейшых абедаў, з сталовай начальства? Значыць, ня ў ласцы ты, калi пасадзiлi на звычайны, турэмны паёк? Яно зразумела, пасьля катлетаў баланда ня лезе ў рот, - жартаваў дзяжурны па карыдору.
Зьняволены на ўсё гэта нiяк не рэагаваў, хоць, здавалася, i хацеў нешта сказаць, ды ня ўмеў ад нейкай сарамлiвасьцi.
Цiшка Гартны прызнаваўся на допытах ува ўсiм, i яму дастаўлялi ў камэру абеды з сталовай НКВД - белы хлеб, першае i другое, нават з дэсэртам кампотам цi кофэ. Забясьпячаўся ён i iншымi недазволенымi для звычайных арыштантаў рэчамi: алавiкамi, газэтамi, паперай, кнiжкамi. У беларускай "Звяздзе", здаралася, ён чытаў пра сябе артыкулы, у якiх падавалiся цэлымi кавалкамi вытрымкi з ягоных паказаньняў на допытах. Цяпер ён баяўся сказаных iм слоў. Уначы, калi ён гаварыў iх сьледчаму, яны здавалiся яму звычайнымi словамi, цяпер-жа ў газэце яны, страшныя, быццам стралялi ў яго. Iх чытаюць цяпер iншыя i можа дзiвяцца, як ён мог сказаць усё гэта. Ён думаў, што ягоныя словы не праб'юцца праз муры, заглохнуць у iх навекi, як глухне тут усё. Такая акалiчнасьць ня стрымлiвала яго нi ў чым, нават падахвочвала яго гаварыць следчаму патрэбнае i непатрэбнае. Ён сьпiсаў за год сядзеньня ў турме цэлыя стосы паперы, каб - дзiўная рэч - дагадзiць сьледчаму, паказаць, што ён не абы якi чалавек, што ён нешта значыць, iнакш - iм-бы не зацiкавiлiся i ён ня быў-бы тут. Часамi ён нават думаў, што чым болей ён будзе надаваць сабе вагi ў сваёй пiсанiне, тым болей з iм будуць лiчыцца i тым меншая яму будзе кара. Дапушчаў, што яго могуць нават пусьцiць дахаты, як гэта, зрэшты, даваў яму зразумець i сьледчы. Ён рабiў усё, каб ня зьнiзiць свайго вобразу, заставацца на вышынi лiдэра нацдэмаўскай арганiзацыi. Ён аформiў яе ў сваiх паказаньнях паводля задумы i пляну Цiмошкi, як антысавецкую, кантррэвалюцыйную, шпiёнска-дывэрсыйную, тэрарыстычную нацдэмаўскую арганiзацыю. Ён уцягнуў у яе можа палавiну беларускiх пiсьменьнiкаў i паэтаў, знаёмых i незнаёмых яму. Падаў нямала iмёнаў з Беларускай Акадэмii навук, дзе ён працаваў, з тэатру, iмёны ўсiх сваiх блiзкiх знаёмых.
Цяпер ён спалохаўся ўсяго гэтага, уясьнiў, што гэта ўсё ня жарты, што за ўсё гэта трэба будзе расплачвацца i можа цаною жыцьця.
Сьледства ў ягонай справе закончанае, ён падпiсаў фармальны пратакол аб заканчэньнi, i цяпер яго ўжо болей ня выклiкаюць на допыт i ня прыносяць ранейшых спэцыяльных абедаў. Дасюль ён праседжваў начамi ў сьледчага на допытах, або займаў сябе пiсанiнай у камэры, i яму ня было гэтак сумна, як цяпер. На прагулку яго ня выводзяць, газэтаў для яго ня купляюць, i яму зрабiлася нясьцерпным жыцьцё ў камэры. Яму было страшна аднаму. Уначы, асаблiва, калi неба было зорнае, ён усiмi сваiмi сiламi хацеў далезьцi да вакна, але яно было высока, i ён з сьлiзкага каменнага падваконьнiка, ня здолеўшы ўхапiцца за краты, спаўзаў унiз. Але не здаваўся - рабiў тое самае зноў. Яму хацелася зiрнуць у неба, схавацца ў iм, але змрок у камэры, здавалася, цягнуў яго назад, хапаў за плечы i ён, абясьсiлены, падаў долу. Тады ён браў з кутка мятлу i нiбы якую лесьвiцу стаўляў яе да сьцяны, думаючы, што такiм спосабам ён дабярэцца да вакна. Ды такое "ўладжаньне" анiяк не дапамагала яму, i ён у роспачы адкiдаў яе ў кут.
Дзяжурны па карыдору, што назiраў за ягонымi патугамi праз "ваўчок", адчынiўшы дзьверы, сьмяяўся з яго, але па нейкiм часе, бачачы, што той ня спыняе сваiх практыкаваньняў, быў схiльны думаць, што ягоны падапечны хiба што рэхнуўся, i данёс пра сваю здагадку начальству.
Гартны худзеў, нiчога ня браў у рот. Яго квялiла думка: шго ён нарабiў? Стукаўся ў дзьверы, каб сказаць дзяжурнаму, што ён хоча бачыць свайго сьледчага, хоча, каб ён выклiкаў яго.
...Я ўсё запярэчу... Адмоўлюся... Скажу, што ўсё няпраўда... Што нахлусiў... Што каб ня верылi мне... Што навыдумляў... Што нават няма тых людзей у жывых, якiх я падаў iм. Iх проста няма... I арганiзацыi няма... Яны самi выдумалi яе... Божа-ж мой, як буду глядзець я людзям у вочы - наплююць... Калi толькi яны пабачаць мяне... Натварыў ячэек па ўсёй Беларусi... А йдзе яны?.. Усё пайшло ад мяне... Не, ад сьледчых... Гарту ў мяне няма... Якi я Гартны?.. Чым я выкуплю вiну сваю перад усiмi невiнаватымi?.. Яны сядзяць во побач мяне ў кожнай камэры... Я чую iх стогны i плач... Яны пасылаюць мне праклён за тое, што я прыцягнуў iх сюды... Ня толькi мяне, дзяцей маiх праклянуць... Кнiжкi паляцца... Навошта мы пiсалi iх?.. Усе цяпер тут... Сяджу во ў гэтым закутку... Сьмерць настала-б хутчэй... Лягчэй было-б... Ага... дзьверы ўсё-ткi адчыняюцца... Спатрэбiўся... На допыт... Вось добра... Усё цяпер напраўлю... Штосьцi не пазнаю свайго сьледчага... Гэта ня ён... Гэта iншы... Той быў лепшы... Мякчэйшы... Пагражаеце?? Што?.. Ня выпусьцiце?.. Згiну тут?.. Быў добры... Цяпер не... Важкiя паказаньнi, грамадзянiн Жылуновiч! Для расстрэлу дастаткова... Сьцерцi гэтага вы ўжо ня можаце... Моцна запiсана... Ну, гэтак... Праўда... Нагаварыў-жа i напiсаў... пад расстрэл... Цi-ж можна было падумаць?.. Яшчэ й Сталiна прычапiлi... Казалi, што яны самi яго прыбяруць... Зьнiшчаць, душагуба... Пыталiся, цi ён варты таго... Я, каб быць з iмi ў згодзе, казаў што варты... А яны тады... я хацеў забiць Сталiна. Iм гэта трэба было, каб мяне расстраляць... Божа-ж мой... Я хацеў забiць Сталiна?..
Ён падлазiў пад стол, прыкаваны да сьцяны, думаў, што схаваецца, i яго не павядуць на расстрэл... Калi яму дзяжурны падаваў хлеб, ён адмаўляўся, ня браў, казаў: "Ежце самi... Мяне ўжо ня будзе..." А то прасiў купiць яму беларускую газэту, каб пабачыць, што пра яго там пiшуць. Цi сапраўды яго расстраляюць? Лез на вакно, да зораў. Уцякаў з камэры. Зьдзiраў пазногцi, лезучы да вакна. Дзяжурныя сьмяялiся, абыякава глядзелi на дзiвакаватага вязьня. Але прыйшоў аднойчы на дзяжурства той, што называў яго "сватам". Адчынiў дзьверы, хацеў нешта сказаць "свату", як "сват", ударыўшы пад рукi, выскачыў на карыдор. Пабег на круг, ухапiўся за рычагi i пачаў адчыняць iмi камэры. (Было такое ўладжаньне ў "амэрыканцы", пры дапамозе якога дзверы ў камэрах аўтаматычна адчынялiся i зачынялiся.) Наскочыла болей дзяжурных... Схапiлi... Пацягнулi ў больнiцу...
У начальнiка беларускага НКВД Бэрмана адпала яшчэ адна магчымасьць для адкрытага працэсу нацдэмаў.
34
Аляксандр Цьвiкевiч быў рады пазнаёмiцца з Раманам Корзюкам, беларускiм студэнтам. Жывучы доўга на выгнаньнi, па-за межамi Беларусi, ён ня ведаў пра настроi беларускай моладзi, што яна думае, чым жыве, пагатоў студэнцкая моладзь. Дзiўна, Цьвiкевiч вельмi ўсьцешыўся, калi даведаўся, што Корзюка абвiнавачваюць у беларускiм нацыяналiзме. Жыве, думаў ён, яшчэ душа беларуская. Цьвiкевiч распытваў Корзюка пра ўсё-ўсенькае, дзiвiўся адкрытасьцi, наiўнасьцi i безабароннасьцi Корзюка, неяк шкадаваў яго. Корзюк у сваю чаргу, з вялiкай увагай, захапленьнем i павагай слухаў свайго старэйшага кампаньёна па камэры, асаблiва, калi той, спачатку насьцярожана, потым адкрыта i свабодна, паблiскваючы сваiм пэнснэ, апавядаў яму пра свой жыцьцёвы шлях, пра сваю грамадзскую i палiтычную дзейнасьць. Аляксандр Цьвiкевiч гаварыў цiха, седзячы на сваiм ложку, адзiным ува ўсёй камэры. Ягоны сьледчы загадаў паставiць яму ложак быццам ў знак пашаны да яго, былога мiнiстра ў эмiграцыйным урадзе Беларускай народнай рэспублiкi (БНР). Камэрнiкi былi зьдзiўленыя такой прывiлеяй i глядзелi на Цьвiкевiча з зайздрасьцяй i адначасна з нянавiсьцяй, спрабуючы разгадаць, хто ён за такая шышка. Цьвiкевiч нi з кiм ня ўступаў у гаворку, не шпацыраваў, як iншыя, па камэры, сядзеў на сваiм ложку, аб нечым думаючы, як-бы бiўся над вырашэньнем нейкай важнай праблемы. Камэрнiкаў зьдзiўляла, што ён цяпер разгаварыўся з Корзюкам, новапрыбылым чалавекам. Цьвiкевiч, запрасiўшы Корзюка сесьцi на ягоны ложак, бубнiў яму пра сваю ролю ў беларускiм нацыянальным руху, у прыватнасьцi ва ўрадзе БНР, гаварыў, што ў беларуса яшчэ ня вырасьлi зубы, што ён мусiць прабiваць сабе дарогу ў жыцьцё, не баючыся пушчаць у ход кулакi. Здавалася, ён выхоўваў, навучаў Корзюка. Корзюк прыйшоўся яму да спадобы, нават i тым, што добра выйшаў ростам. Не ўшаноўваў толькi Корзюкаву "спантаннасьць". Ад Корзюка Цьвiкевiч даведаўся аб арыштах студэнтаў у пэдiнстытуце. Гэта было для Цьвiкевiча доказам, што беларуская справа не памёрла. Цьвiкевiч гаварыў Корзюку, што той факт, што НКВД стварае беларускую нацыянальную арганiзацыю i абвiнавачвае арыштаваных у iхным iмкненьнi адасобiць Беларусь, адарваць яе ад Саюзу сьведчыць, што беларуская праблема iснуе i што яна турбуе цэнтральны ўрад. Цьвiкевiч разьвiваў перад Раманам сваю думку адносна вырашэньня беларускага пытаньня i, захапiўшыся, гаварыў грамчэй, i толькi, заўважыўшы, што яго пачынаюць падслухоўваць камэрнiкi, змаўкаў i адпушчаў Рамана. Той у роздуме, падагрэты iдэямi Цьвiкевiча, распачынаў сваю хаду па камэры, ня надта асьцерагаючыся, каб не наступiць каму-небудзь на ногi - арыштанты, ня маючы сваiх ложкаў, ляжалi на цамэнце ўпокат, i ня вельмi любiлi, калi нехта расхаджваў па камэры.
