Была ўжо дванаццатая гадзiна, поўнач, калi Рамана Корзюка выклiкалi на допыт. Цьвiкевiч сьпяшаўся нешта сказаць яму, выглядала - настаўляў яго, падтрымлiваў на духу. Цьвiкевiч як-бы ўглядаў у Корзюку нейкую зьмену сабе. За час выгнаньня ён зьняверыўся, яму здавалася нерэальнай надзея на магчымасьць адраджэньня беларускага нацыяналiзму, пасьля разгрому яго на самым пачатку трыццатых гадоў. I як-жа ён быў зьдзiўлены - прыемна зьдiўлены, калi ў Корзюку ўгледзеў новыя парасткi гэтага нацыяналiзму. Абрадваны, у гутарках з Корзюкам ён прасiў яго рацыянальна мацаваць у сабе беларускую сьвядомасьць, каб яна праяўлялася ў iм ня стыхiйна, а ўсьвядомлена, мела здольнасьць цягласьцi.
Сьледчы Палiтыка сустрэў Рамана ветлiва, доўга гаварыў з iм пра рэчы пабочныя, ня зьвязаныя з ягонай справай. Сказаў Корзюку, што ён пахудзеў, парадзiў яму абстрыгчыся, каб уберагчыся ад выпадзеньня валос. Да суду, пад сьледствам, арыштаваны мае яшчэ права, калi ён таго хоча, насiць прычоску, пасьля-ж выраку яго ўсё роўна абстрыгуць, хоча ён таго цi ня хоча. Такая тут рэгуляцыя.
- Вас абстрыгуць, таварыш Корзюк. Суд вас не апраўдае i дахаты вы ня пойдзеце. Нашто вам прычоска? - нi то жартаваў, нi то зьдзекваўся Палiтыка.
Корзюк, успомнiўшы навуку Цьвiкевiча быць у сваiх пачуцьцях рацыянальным, спахапiўся ў час i нiяк не рэагаваў на кпiны сьледчага. Чакаў, пакуль ён ня прыступiць да справы.
- Тады пачнём. Цi дакладней - давайце канчаць. Справа вашая ясная i яе час скiраваць у суд. Мы, сьледчыя, зрабiлi сваё. Доказна ўстанавiлi прыналежнасьць вашай ячэйкi, кiраўнiком якой вы зьяўляецеся, да разгалiнаванай нацдэмаўскай арганiзацыi. Доказна ўстанавiлi вашую сувязь з польскай дэфэнзывай. Гэта галоўныя пункты абвiнавачаньня. Што вы сын забойцы, гэта вам не iнкрымiнуецца. Як сказаў Сталiн, дзецi не адказваюць за злачынствы сваiх бацькоў. Дык калi ў вас нiчога няма дадаць да вашых ранейшых паказаньняў, будзем пiсаць пратакол аб заканчэньнi сьледства. На судзе вы можаце апраўдвацца, колькi вам захочацца, тут-жа - справа скончана. Як я сказаў, яна перадаецца ў суд.
- У якi? - мэханiчна запытаўся Корзюк.
- У Спэцыяльную Калегiю Вярхоўнага суду БССР. Дарэчы, вы былi ўжо, у якасьцi сьведкi, на завочным судзе вашага бацькi i ўжо мелi магчымасьць пазнаёмiцца з гэтай Калегiяй. Як вам спадабалася?
Цынiзм сьледчага абурыў Корзюка.
- У iншым месцы я вам не дараваў-бы гэтага.
- Таму вы тут, у нас.
- Калi-небудзь вы будзеце ў нас.
- Але вам доўга давядзецца чакаць. Пагражаеце, га? Вось яно што!
Палiтыка стукнуў прэс-пап'е па сталу i пачаў, заклаўшы рукi ззаду, кружыць вакол свайго стала.
- Не патрэбна й пратаколу. Падпiшаце гатовую спэцыяльную формачку аб заканчэньнi сьледства i ўсё. Хопiць з мяне вас.
У кабiнэт Палiтыкi ўвайшлi тры сьледчыя, вясёлыя, знарок шумныя. Пытаюцца ў Палiтыкi:
- Ну, як усё?
- Усё, - многазначна адказаў Палiтыка.
- Тады ў парадку. Значыцца, групу Корзюка здаём пад суд? - запытаўся найменшы з траiх.
Корзюк ня ўстрымаўся:
- У мяне няма нiякай групы.
Найменшы з траiх:
- Як-жа няма? Трынаццаць чалавек - чортава тузiна. Вы завадзiла гэтай тузiны.
Корзюк пакаяўся, што ня змоўчыў перад правакатарамi, што можа й прыйшлi, каб падражнiць яго, вывесьцi з раўнавагi. Рагочачы невядома чаго, трое пакiнулi кабiнэт Палiтыкi, скандуючы: "Рот фронт!"
У кабiнэт, на вялiкае зьдзiўленьне Корзюка, быў уведзены Генадзi Кандраценя. Сьмела, нечакана для Корзюка, з нейкай засмучанай мiнай, Кандраценя працягнуў яму руку i Раман, зьбянтэжаны, машынальна падаў сваю. Кандраценя ўхапiўся за яе абяруч, прыцiскаў да грудзей, здавалася гатовы быў пацалаваць Рамана. Корзюк, апамятаўшыся, пашкадаваў свае падатлiвасьцi, ды было ўжо позна - Кандраценя завалодаў iм:
- Казаў-жа я табе, Ромусь, твой дзень прыйшоў, станавiся! Станавiся на ногi! Скажы сваё слова! Громкае, важкае слова перад высокiм судом. Будзь варты Корзюкаў!
Палiтыка маўчаў, задаволены наступам на Корзюка. Было ясна, што нiхто iншы, як ён, наладзiў гэту дзiўную сустрэчу i цяпер вось пасьмейваецца з iх абодвых, назiраючы, што выйдзе з гэтай сустрэчы.
- Ня бойся суда. Гэта будзе твой судны дзень. Ня трэба карэжыцца. Гавары праўду! Ты беларус i змусь суд паважаць цябе, як беларуса. Скажы сьмела, што ты сам i твая трынаццатка ў "Саюзе вызваленьня Беларусi". Рабi гiсторыю! Стварай яе! У нас не хапае актыўнай гiсторыi...
Кандраценя на момант спынiўся. Азiрнуўся на Палiтыку, i прыняўшы маўклiвасьць Корзюка за знак згоды з iм, пачаў зноў:
- Я даў табе, Ромусь, прытулак у Польшчы. Я ратаваў цябе ад арышту, але ты вярнуўся адтуль. Там, канешне, цябе завербавалi; дык i скажы на судзе, з якой ты мiсiяй тут. Чым больш ты будзеш рашучым, тым больш цябе будзе паважаць (а ты думаў, што?) сам суд. Не абы якi, а Вярхоўны суд твае рэспублiкi. Будзь варты гэтага суду! Рабi, кажу, гiсторыю. Мая поўная падтрымка табе. Не падумай - я таксама ролю адыгрываю. Я, уласна, шкадую цябе, а можа болей - тваю мацi.
Кандраценя гаварыў i гаварыў, а Корзюк зацята маўчаў, анi не рэагуючы на ўгаворы Кандраценi, i дзеля гэтага Палiтыцы невядома было, цi Корзюк прыймае наказы Кандраценi, цi адкiдае iх.
Палiтыка ўсё-ткi лiчыў, што гаворка Кандраценi даходзiць да Рамана i што ён цяпер у стане ўнутранага ўзрушэньня, а гэта ўжо нядрэнны знак. Корзюк-жа ў душы сьмяяўся з гэтай сцэны i чакаў, калi яна толькi скончыцца. Дасюль ён думаў, што Палiтыка ўсё-ж больш разумнейшы чалавек i на такi танны мэтад допыту ня пойдзе.
Кандраценя, ўрэшце, быў адпушчаны. Палiтыка даў падпiсаць Корзюку "формачку" аб заканчэньнi сьледства i Рамана адвялi назад, у камэру.
35
У Бэрмана нiчога ня выходзiла з нацдэмамi: iмi занята ўся "Амэрыканка" i цэлы паверх на Валадарскага, а кiраўнiка, якi iх павёў-бы, няма. Няма папулярнай, аўтарытэтнай асобы, якая ўзначалiла-б iх на адкрытым працэсе. Шмат драбязы - паэтаў, настаўнiкаў, артыстаў, студэнтаў i няма постацяў дзяржаўнага маштабу. За год, што прайшоў ад часу, калi мы пачалi плянаваць нацдэмаўскую арганiзацыю, нацдэмы, а пасутнасьцi - ёлапнi нагаварылi сьледчым, пад цiскам i добраахвотна, гэтулькi ўсяго неверагоднага, што неяк боязна выводзiць iх на сцэну. Шмат каму з iх нат хочацца, каб мы iх абвiнавачвалi ў беларускiм нацыяналiзме: за адсутнасьцяй такога ў рэчаiснасьцi, яны радыя яго ствараць у сьценах НКВД. Выглядае, як-бы яны згаладалiся па гэтым нацыяналiзме. Дзiўны фэнамэн. Iншая рэч, што iнiцыятыва была тут ўсё-ткi нашая. Праявы нацыяналiзму то тут, то там - пераважна ў навучальных установах - былi спантанныя, мала ўсьвядомленыя. Гэтыя правы так-бы й заглохлi пры няспрыяльных умовах. Але мы надалi гэтым праявам выгляд, скiраванасьць. Мы аформiлi кволыя парасткi нацыяналiзму ў стройную арганiзацыю з пэўнымi палiтычнымi мэтамi. Мэта нам цалкам удалася, тут ёсьць нават перавыкананьне. Але нам патрэбныя постацi. Постацi! А iх якраз i няма. Тут у нас, можна сказаць, поўны правал. I ёсьць пагроза зрыву нацдэмаўскай кампанii. Стаўка на Жылуновiча правалiлася, на Чарвякова - таксама. Адзiны козыр, што ў нас яшчэ застаўся - Убарэвiч - i той адпаў: яго няма ўжо ў жывых. Значыцца, iдэя збройнай падтрымкi нацдэмаў адпадае. Няма ў жывых Галадзеда - усёткi гэта была-б нейкая фiгура. Дывэрсыi i забойствы - ня надта ўматываваныя. Сувязь з польскай дэфэнзывай - эфэмэрная. Антысавеччына? Гэтага колькi хочаш. Хоць адбаўляй. Ды нам ня гэта трэба. Гэта звычайныя рэчы... Мы прывезьлi з сылкi Лёсiкаў, Некрашэвiчаў, Цьвiкевiчаў, Ульянавых, але з iх толку мала - гэта ўжо асобы ўчарайшага дня. Iхныя iмёны былi яшчэ прыцягальныя, калi мы судзiлi iх першы раз. Судзiць iх паўторна дохлае дзела. Адным словам, апраўдацца нам будзе цяжкавата. Асаблiва мне. Цiмошку што? Ён апраўдаецца. Але цi апраўдаюся я? Ды я мушу апраўдацца! Урэшце, я знайду выхад: паклiчу Ульрыха, ён прыедзе сюды i нацдэмам будзе крышка. Ваенны трыбунал надта не разьбiраецца. Калi немагчымы адкрыты працэс, дык ня будзе нiякага працэсу. Яшчэ ляпей. Свае галавы я не падстаўлю.
Апрача навiслай пагрозы правалу нацдэмаўскай кампанii, Бэрман ня чуўся пэўным i ў iншым дачыненьнi: iшлi арышты трацкiстаў, i ён, ня гледзячы на свой чэкiсцкi стаж, пабойваўся свайго трацкiзму. У 1927 годзе ён галасаваў супраць выключэньня Троцкага з партыi. А якраз такiх цяпер i падбiраюць. Бэрман пакладаўся на Ягоду, якi паставiў яго на чале беларускага НКВД, але Ягода не ўсемагутны. Бэрман трывожыўся за свой лёс, ён ня чуў болей пад нагамi апоры. У яго i сярод падначаленых былi працiўнiкi, хоць-бы той-жа Цiмошка. Ляпнуў-жа ён у прысутнасьцi маiх супрацоўнiкаў: я - трацкiст.
У кабiнэт Бэрмана ўвайшла ягоная сакратарка i запыталася, цi не хацеў-бы ён чаю. Ён папрасiў, i калi тая прынесла, ён улiў у яго ладную порцыю каньяку, што быў у яго тут-жа пад бокам, у шафцы. Ён хацеў заглушыць сваю трывогу, адпружыцца, але заспакаеньне ня прыходзiла, у сваiм уяўленьнi небясьпекi для яго ён даходзiў да скрайнасьцi, яму здавалася, што ягоную трывогу прыкмячаюць i толькi чакаюць, калi ён адыйдзе, зьнiкне. На ноч ён не хацеў, як звычайна, заставацца тут, у сваiм кабiнэце, вырашыў пайсьцi дахаты. Шафёра не захацеў, паехаў сам. Было ўжо цёмна, калi ён стаўляў машыну ў гараж. Ён не тэлефанаваў жонцы з працы, што прыедзе на абед дамоў. Першымi яго сустрэлi ў хаце дзецi, абрадвалiся ягонаму прыходу - яны рэдка бачылi яго. Жонка не чакала яго i была сабраная ўжо ў тэатр. Бэрман папрасiў яе застацца дома, нiкуды ня йсьцi i тая, хоць i неахвотна, засталася. Загадала прыслузе рыхтаваць абед. Прыглядалася да мужа, бачыла, што ён мае кепскi настрой, але нi пра што ў яго ня пыталася. Ськiнула сваё выхадное ўбраньне i перад люстэркам пачала сьцiраць непатрэбную ўжо памаду. Бэрмана крыўдзiла ейная няўважлiвасьць да яго. Ён, увайшоўшы ў хату i пабачыўшы жонку, гатовую да выхаду, не пацалаваў яе, як гэта ён рабiў заўсёды, i мусiць таму, думаў ён, яна такая абыякавая да яго.
